Muslimanska nacija kao projekat ateističke vlasti i komunizma (1)

Piše: Dževad Galijašević

Rad na realizaciji projekta započeo je 1967, a projekat je završen 1970. To su godine koje su bile obilježene relevantnim pojavama i tendencijama u političkom životu BiH uopšte, a posebno im je sadržaj činila problematika nacionalne identifikacije Muslimana i državno-partijske politike prema Muslimanima. Projekat je bio povjeren Fakultetu političkih nauka, koji je predstavljao univerzitetsku instituciju partijskog rukovodstva i u cjelini ga je finansirala država, tj. Republički fond za nauku. O tome svjedoče stavovi iz uvodnih napomena Studijskog izvještaja:

„Inicijativa za obradu ove teme, tj. problema nacionalnog opredjeljenja Muslimana došla je istovremeno sa dvije strane: od Centra za naučno-istraživački rad Fakulteta političkih nauka u Sarajevu, te lično od profesora dr. Hamdije Ćemerlića. Povodom konkursa koji je 1967. raspisao Republički fond za naučni rad brzo je postignut sporazum. Obrada teme povjerena je Fakultetu, dok je Fakultet rado pristao da izvršenjem ovog istraživačkog zadatka rukovodi profesor Ćemerlić. Tim koji je ovom prilikom obrazovan sačinjavali su, pored Ćemerlića, viši predavač Fakulteta političkih nauka Hamdija Pozderac, docent Fakulteta Atif Purivatra, sekretar Komisije za istoriju naroda Bosne i Hercegovine pri Akademiji nauka i umjetnosti BiH dr. Muhamed Hadžijahić i asistent Fakulteta Đorđe Kočetkov. U tim se naknadno uključio i dekan Fakulteta Joco Marjanović“.

Uz navedene podatke potrebno je objašnjenje da je od osnivanja pa tokom niza godina Fakultet političkih nauka bio institucija o čijem se programu i naučno-nastavnom kadru neposredno starao CKSKBiH, da se u autorskom timu nalazio član CKSKBiH i njegov sekretar Hamdija Pozderac, koji nije bio angažovan kao autor određene teme, ali je njegova uloga u realizaciji Projekta bila određena stanovištem CKSKBiH u kreiranju politike prema Muslimanima, u svim njenim fazama i oblicima. Projekat je sadržavao 10 tema i dvije u Dodatku.

Autor 9 važnih studija bio je dr. Muhamed Hadžijahić, od kojih je jednu obradio u saradnji sa mr. Atifom Purivatrom, dok je Mustafa Imamović bio autor naknadno dodate teme o listu „Bošnjak“, a mr. Atif Purivatra obradio je temu: „Jugoslavenska Muslimanska Organizacija (JMO) i nacionalnost bosansko-hercegovačkih Muslimana”. Uvodne napomene ne pružaju informacije o konkretnom angažmanu profesora H. Ćemerlića kao i višeg predavača H. Pozderca, a takođe ništa nije rečeno o radu asistenta Kočetkova i dekana Marjanovića. Obrađena materija izložena je na 348 stranica, unutar kojih su pojedine studije dobile različit prostor. Najviše prostora, preko trećine, dobila je obrada politike nacionalnog opredjeljivanja Muslimana, a najmanje prostora zauzela je tema o bošnjaštvu. Važnost mu dolazi kako od sastava autorskog tima, tako i od teze o nacionalnosti Muslimana, koja je dosljedno provedena u realizovanom Projektu. Prilozima sadržanim u Studijskom izvještaju dr. Muhamed Hadžijahić zastupao je zvanično političko gledište čiji je smisao bio da se Muslimani BiH reduciraju na vjersku zajednicu i na taj način liše istorijskog nacionalnog bošnjačkog imena. Konstrukcija izražena velikim početnim slovom („M“), praćena i tumačena agitpropovskim postupkom i instrumentarijem, niti je mogla postati zamjena za nacionalno ime niti se u istorijskoj nauci mogla afirmisati i održati.

Hadžijahićevo polazište formulisano je u Uvodnim napomenama, gdje stoji: „U rješavanju muslimanskog nacionalnog kompleksa, najviše zasluga pripada – kao uostalom i inače u rješavanju nacionalnog pitanja kod nas – Komunističkoj partiji“ (s. 4/5). S tim u vezi Hadžijahić citira stav XVII sjednice CKSKBiH (februar 1968):

„Praksa je pokazala štetnost raznih oblika pritisaka i insistiranja iz ranijeg perioda da se Muslimani u nacionalnom pogledu opredjeljuju kao Srbi, odnosno kao Hrvati, jer se i ranije pokazalo, a to i današnja socijalistička praksa potvrđuje, da su Muslimani poseban narod“.

Kao da sam CKSKBiH u tom pogledu nije imao „zasluga“, što svakako nije bilo nepoznato svim članovima autorskog tima ovog Projekta.

Studijski izvještaj počinje analizom „srpskih tendencija u nacionalnom razvoju Muslimana“ navođenjem Dositejevog gledišta da će „Bošnjaci ostati Bošnjaci i biće ono što su i njihovi stari bili“, zatim jednog fragmenta iz Vukovog članka „Srbi svi i svuda“, u kome Vuk izlaže svoje mišljenje o posljedicama islamizacije u Bosni, ističući da su Muslimani „svoje dosadašnje ime Srbi“ odbacili i da „u cijelom zakonu Muhamedovu nema pobožnijih ljudi od Bošnjaka“. Po Vuku, iako su „rimski i turski Srbi izgubili svoje narodno ime… mrzost je popustila“ među njima (str. 16). Hadžijahić poslije Vuka navodi da je Garašaninovo „Načertanije“ stajalo na pozicijama Dositeja i Vuka pa podvlači da je Garašanin usvojio „načelo pune vjerozakonske slobode“ i u formiranju četa protiv Turaka tražio da se uvažava „sklonost bosanskih Muslimana za slogu sa hrišćanima“ (str. 17).

Ima se utisak da je Hadžijahić ublažio stavove rodonačelnika srpske nacionalne velikodržavne politike prema bosanskim Muslimanima. Akribičnim istraživanjem on utvrđuje podužu listu istaknutih Muslimana koji su se nacionalno opredijelili kao Srbi. Na čelu ovog popisa nalaze se Hamzaga Rizvanbegović i Rustembeg Bišćević, da bi mu se pridružili Mehmed ef. Spaho, Musa Ćazim Ćatić (koji se poslije deklarisao kao Bošnjak i konačno kao Hrvat), Mehmed Ali-paša Rizvanbegović, Derviš-beg Ljubović, Osman Đikić, Avdo Karabegović, Salih Safvet Bašić, Selim ef. Muftić, Fehim Musakadić, Velija Sadović, Mustafa ef. Fočo, Ahmed Traljić, Derviš-beg Miralem, Salih Kazazović, Avdo Sumbul, Osman-Nuri i Hadžić, Husaga Ćišić (poslije Bošnjak), Suljaga Salihagić (takođe poslije Bošnjak), dr Hamdija Karamehmedović, Šukrija Kurtović, Hamid Kukić, Murat Sarić, Hasan Rebac (prvobitno Hrvat), Hadži Hamid Svrzo, Mehmed Zildžić, Mehmed Ćišić, Muhamed Mehmedbašić, Avdo Hasanbegović, Alija Džemidžić, Rešid Kurtagić, Asim Šeremet, Mustafa Golubić i drugi (str. 18-46).

Hadžijahić s razlogom ocjenjuje da je srpska nacionalna orijentacija kod navedenih muslimanskih javnih radnika bila politički motivirana, pa se s tim u vezi poziva i na Marksovo gledište o privlačnoj ulozi Srbije kao centra okupljanja turskih i austrijskih Južnih Slavena (str. 50). Nije, međutim, nikako u pravu kada piše da su u uslovima austro-ugarske okupacije „široke muslimanske mase simpatisale sa srpskim pokretom“ (str 51). Ako ta ocjena može da se još prihvati kada se radi o dijelu muslimanske inteligencije, ona nema osnove kada je riječ o „širokim muslimanskim masama“, koje inače nisu bile „široko“ zahvaćene političkim strujanjima, pogotovo nemuslimanskog pravca.

Pristupajući interpretaciji hrvatstva među Muslimanima BiH, Hadžijahić ukazuje na Starčevićevu nacionalnu ideologiju u kojoj određeno mjesto pripada njegovoj tezi o hrvatskoj nacionalnosti bosanskih Muslimana. Jedan od relevantnih elemenata Starčevićeve nacionalne koncepcije koja se odnosi na Muslimane je njegov pozitivan stav prema Turskoj, za razliku od negativnog stava prema Austriji. Njegova zamisao je bila da Bosna, pod vladavinom Turaka, može da postane uporište za jednu šire zasnovanu nacionalnu akciju. U jednom trenutku je čak razmišljao da se nastani u Sarajevu gdje bi osnovao štampariju i pokrenuo novine. U toku cijelog austrougarskog perioda Starčevićeva Stranka prava predstavljala je glavnog nosioca hrvatske nacionalno-političke aktivnosti u BiH.

Uporedo sa Starčevićem, značajnu pažnju političkom djelovanju među Muslimanima poklanjao je Štrosmjer (str. 61), koji se preko svoga pouzdanika Bogdana Bertića povezao sa grupom uglednih Muslimana. Na prelomu stoljeća relativno široku političku aktivnost među Muslimanima razvila su braća Radić, Antun i Stjepan. Posjećujući više puta Bosnu, Stjepan Radić formirao je krug svojih političkih pristalica koji su činili Tahir Dautbegović, Mustafa Ćelić, Edhem Miralem, Bekir Kalajdžić, Dervo Hadžioman, Hakija Hadžić i drugi (str. 62). Odnos Stjepana Radića prema Muslimanima nije bio postojan. Jedanput je smatrao da čovječnost predstavlja „najveću vezu između bosanskih Muslimana i današnjeg hrvatstva“, da bi kasnije Muslimane nazivao Turcima, a JMO „turskom strankom“.

U ovoj Hadžijahićevoj analizi Radićeve politike prema Muslimanima izostalo je navođenje knjige „Živo pravo Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu“, koja je objavljena 1908, u godini aneksije Bosne i Hercegovine. Prema Hadžijahićevom istraživanju, hrvatski krug među b-h Muslimanima činili su poznati javni radnici kao što su Osman Nuri Hadžić (kasnije eksponiran kao Srbin), Ademaga Fazlagić, Mehmed Ali-beg Kapetanović, Hajdar ef. Fazlagić, Ahmed-beg Defterdarević, Šemsi-beg Salihbegović, Osman ef. Midžić, Safvet-beg Bašagić (poslije istaknuti Bošnjak), Asim-beg Resulbegović, Avdi-beg Hrasnica, Halid-beg Hrasnica, Mehmed-beg Hrasnica, Hašim-beg Banjević, Edhem Mulabdić, Ademaga Mešić, dr. Hamid Šahinović Ekrem, Musa Ćazim Ćatić, Hamzalija Ajanović, narodni poslanici: Hasan Miljković, Džafer Kulenović, Nurija Pozderac, Husein Alić, Ahmed Šerić, Hamid Kurbegović, Osman Vilović, Šemsudin Sarajlić, Atif Hadžikadić, Derviš Omerović, Husein Mašić, Salih Babić, Mustajbeg Kapetanović, dr. Šefkija Behmen, Ismet-beg Gavrankapetanović, i drugi.

Hadžijahić je propustio da navede imena Muslimana koji su kao nacionalni Srbi učestvovali u četničkom pokretu u toku 1941-1945, kao i imena pojedinih „Hrvata islamske vjeroispovijesti“ koji su se za vrijeme NDH istakli kao članovi vlade NDH, kao poslanici u Hrvatskom državnom saboru, odnosno kao funkcioneri u državnom i ustaškom aparatu. Na kraju analize hrvatskih tendencija među Muslimanima Hadžijahić formulira sljedeće zaključke: kao što je slučaj i sa srpskim tendencijama, i hrvatske tendencije među Muslimanima su rezultat vanjskih impulsa. Po našem mišljenju, ova ocjena je jednostrana, jer su strani impulsi među Muslimanima naišli u određenom segmentu na plodno tlo. Ne može se prihvatiti zaključak prema kome je hrvatska nacionalna akcija među Muslimanima imala pretežno kulturni sadržaj, za razliku od srpske koja je dominantno bila političkog sadržaja i karaktera. (str. 83).

Ova ocjena nema potvrde u političkoj istoriji bosanskih Muslimana kao i BiH uopšte. Sumnjiva je argumentacija da je „muslimansko i hrvatsko stanovništvo međusobno bliže po psihološko-moralnim karakteristikama, po zajedničkim somatskim osobinama, pigmentaciji kose i očiju“ itd. (str. 89). Hadžijahićev zaključak da je hrvatstvo Muslimana bitno ograničeno na inteligenciju utemeljen je na povjesnim podacima i pouzdanim činjenicama, kao i ocjena da su među Muslimanima prevladavali prohrvatski orijentisani intelektualci od prve pojave muslimanske inteligencije do šestojanuarske diktature. Međutim, netačan je zaključak da su „muslimanske mase“ u postaneksionom razdoblju bile „uglavnom prohrvatski raspoložene“ (str. 91). Jedna tačna ocjena o hrvatskoj nacionalnoj orijentaciji dijela muslimanske inteligencije ne može se prenositi na „muslimanske mase“, jer u tom slučaju, uopšte nije tačna.

Nastavlja se…

(Izvor: Forum strateške kulture)