Pomorci iz Boke u borbi za oslobođenje i ujedinjenje

U saradnji sa Generalnim konzulatom Srbije i JUK „Herceg fest“, Matica Boke je u foajeu dvorane „Park“ priredila predavanje “Pomorci iz Boke u borbi za oslobođenje i ujedinjenje” i projekciju dokumentarnog filma RTS “Zaboravljeni admiral Ernest Trubridž”.

Pozdravljajući prisutne u čijim redovima je bio i konzul Srbije Zoran Dojčinović, predsjednik hercegnovske podružnice Matice Boke Mirko Mustur je istakao da je „pobjeda u Prvom svjetskom ratu najznačajniji događaj jer u njemu nije bilo poraženih Srba, za razliku od Drugog svjetskog globalnog sukoba“.

Hercegnovski publicista Nebojša Rašo je u svom predavanju istakao da su „kroz cijeli devetnaesti vijek pomorci iz Boke bili su nosioci narodnog preporoda i borbe za slobodu i da su rodoljublje pokazivali sa mačem u ruci ili pomažući prosvjetni i kulturni rad“.

„Veliki broj Bokelja u ratu Grčke za nezavisnost od Osmanskog carstva 1821. do 1829. sa svojim brodovima stao je u na stranu pravoslavne braće. Mato Mrša, Marko Radulović, Špiro i Drago Popović, Vaso Brajović i drugi. Marko Đurković iz Risna, prijatelj knjaza Nikole Petrovića i Mihaila Obrenovića zalagao se za vrijeme Bokeljskog ustanka da se sazna istina o dešavanjima u Boki i koristeći ugled koji je stekao kao pomorski kapetan došao je do Cara kojem je izložio drugo viđenje stvari. Kapetan Vido Kamenarović iz Dobrote ispred Slavjanske čitaonice a povodom pružanja pomoći hercegovačkim ustanicima i crnogorske objave rata Osmanskom carstvu uputio je 17. decembra 1875. telegram knjazu Nikoli: „ Dobroćani, susjedi zaslužnoj Crnoj Gori, ushićeni srcem vape; u dobar čas knjaže zasijao mač u tvojoj viteškoj desnici. Neka se već skrše lanci sužnji naše braće i ponovi po tebi srpska slava“, kazao je Rašo.

Dodaje da su imena bokeljskih brodova pokazatelj želje za ujedinjenjem.

„Tako su Andrija Stojković iz Herceg Novog, Špiro Gopčević sa Poda i Nikola Kamilić iz Baošića suvlasnici jedrenjaka „Crnogorac“ sagrađenog 1827, Dobroćani Anton Radoničić, Filip i Stejepan Tomić suvlasnici su jedrenjaka „Slavjanski“ sagrađenog 1842, Filip Luković sa Prčanja vlasnik je jedrenjaka „Cetinje“ sagrađenog 1850, Ana Tripković iz Dobrote je vlasnik jedrenjaka „Skenderbeg“ sagrađenog 1829, Špiro Radulović iz Mula vlasnik je „Slavjanke“ sagrađene 1868, Božo Matković sa Prčanja i Đorđe Milinović iz Morinja suvlasnici su jedrenjaka „Obilić“ sagrađenog 1870, dok je Simo Milinović iz Herceg Novog vlasnik jednog od poslednjih bokeljskih jedrenjaka duge plovidbe „Srbija“, navodi Rašo.

Od prvog Srpskog rječnika 1818. , dodaje Rašo, čiji su prenumeranti bili novski kapetani Jovan Matišorović i Petar Obilović pomagali su izdavanje mnogih časopisa i knjiga, otvaranje škola, osnivanje fondacija za siromašne i podizanje hramova.

„Bokeljsko pomorstvo je početkom 20. vijeka bilo samo blijeda sjena nekada čuvene i brojne pomorske flote. Ipak nekoliko Bokelja je i u Prvom svjetskom ratu na moru osvetlalo obraz svojih predaka“, ističe Rašo.

Prema njegovim riječima, među prvim žrtvama vojnog suda streljani su 17. septembra 1914. na Španjoli kapetan parobroda Radijus Filip Hadžija i prvi oficir Paštrović Milan Srzentić.

„Prednjak Sokolskog društva „Dušan Silni“ iz Dubrovnika, Milan Srzentić, želio je prebjeći u crnogorsku vojsku. Međutim čim su došli u Boku neki članovi posade su ga prijavili da je govorio protiv Austro-Ugarske i on je izveden pred vojni sud i osuđen na smrt. Bez istrage i optužnice osuđeni su na smrt za jedan dan. Kapetan Hadžija je osuđen samo zato što je uzeo u odbranu Srzentića i prikazao ga kao dobrog državljanina koji se ne bavi politikom. Osuđeni su vođeni na gubilište u povorci uz pratnju izroda kojih uvijek ima. „Sprovod im je bio živima preko pjace a ubili su ih na Čela iza Lepetića“ zapisao je Jovo Sekulović“, podsjeća Rašo.

Milan Srzentić, nastavlja Rašo dalje,  je pred iskopanim grobom strgnuo maramu sa očiju i pred uperenim austrijskim cijevima viknuo: „Pucajte krvoloci, živjela Srbija.“

„Srzentićeve riječi izrečene u oči dželatima pročule su se i prenosile od čovjeka do čovjeka, još za vrijeme rata. Njegovu junačku smrt opjevao je Vojislav Ilić mlađi pjesmom „Kako umire Dalmatinac“. Slavomir Želalić iz Bijele plovio je na trgovačkim brodovima kao drugi brodski oficir. Međutim, dalju karijeru mu je prekinuo rat. Mobilisan je u austrougarsku vojsku i poslat na Italijanski front, gdje je, nakon ranjavanja, zarobljen. Potporučnik Želalić je bio jedan od bivših austrougarskih oficira interniranih u Noćera Umbri koji se 5. jula 1918. godine obratio italijanskoj vladi sa molbom da im se dozvoli odlazak na Solunski front“, priča Rašo.

Dalje dodaje, da su kao dobrovoljci služili i pomorci Daro Pasinović iz Dobrote i Jozo Matković iz Lastve.

„Ali na samom početku rata jedan Bokelj odigrao je važnu ulogu u uništenju njemačke eskadre. Kapetan Ilija Damjanović iz Lepetana plovio je na brodovima kompanije Mihanović. Čertvrtog decembra 1914, ploveći na brodu „Ravson“ kanalom Bigl južno od ostrva Pikton, znači na samom jugu Ognjene zemlje uočio je dim sa nekoliko brodova. Bila je to njemačka istočnoazijska eskadra admirala fon Špea koja je pokušavala da se prebaci u Atlantik nakon što je u blizini čileanske luke Koronel porazila slabiju britansku eskadru. Damjanović je nastavio plovidbu i u kanalu Le mer susreo britanski brod koji ga je zaustavio. Signalnim zastavicama Britanci su postavili pitanje da li su primjetili ratne brodove. Damjanović je opisao mjesto susreta i pravac kojim su krenuli što je Britancima, koji su bili željni osvete zbog poraza kod Koronela, bilo dovoljno„, ističe Rašo.

U bici kod Foklanda 8. decembra, dodaje Rašo, Nijemci su pretrpjeli kataljstrofalan poraz.

„Izgubili su 2 oklopna krstaša, dvije lake krstarice a dva transportna broda su zarobljena, dok britanci nisu imali gubitaka u brodovima. Do kraja rata Damjanović je plovio između Južne Amerike i Francuske, gdje se jednom prilikom sukobio sa njemačkom podmornicom koju je uspio da ošteti pogotkom iz brodskog topa. Damjanović je radio na Ujedinjenju kroz društva „Srbija“ i Jugoslovenska narodna odbrana. Na predlog Mirka Komnenovića odlikovan je ordenom Belog orla 5 stepena za doprinos u stvaranju kraljevine SHS.
Krsto Brguljan sa Prčanja mobilisan je 1. avgusta 1914. godine i poslat u austrougarsku ratnu mornaricu. Ispit za kapetana duge plovidbe položio je usred rata (1916). Plovio je na više ratnih brodova, da bi zatim bio raspoređen na torpiljarku U-11. Torpiljarka U-11 bila je stacionirana u Šibeniku gdje su Brguljan i članovi posade, jugosloveni, početkom oktobra 1917. savladali ostale oficire i članove posade i otplovili u nepoznatom pravcu“, kaže Rašo.

Dalje nastavlja, da su zavjerenici iskoristili isplovljavanje iz luke naređeno za 5. oktobar u pet sati izjutra u cilju praćenja jedne njemačke podmornice kroz minske zapreke na putu od Boke Kotorske do Pule.

„Torpiljarkom, koja je imala dvadesetak članova posade, komandovao je Nijemac poručnik bojnog broda Hajnrih Zimel… Plan o bijegu su, po svoj prilici, skovali mornar prve klase Srbin iz Okučana Petar Gvozdić, torpedni majstor Slovenac Franjo Donat i pomoćni kormilar Čeh Vaclav Petrla. Sa jarbola je neposredno pred pristajanje na italijansku obalu skinuta austrougarska ratna zastava, a postavljen je unaprijed pripremljeni „bijeli stoljnjak“… Torpiljarka je oko devet sati istog dana pristala uz italijansku obalu kod mjesta Porto Rekanati, gdje su oficiri i nejugoslovenski članovi posade iskrcani kao zarobljenici, a ostali su torpiljarkom produžili do Ankone. Drugi oficir sa torpiljarke U11 Krsto Brguljan našao se u grupi dobrovoljaca koja se 5. jula 1918. obratila italijanskoj vladi sa molbom da joj se dozvoli odlazak na Solunski front. Na njihovu molbu je pozitivno odgovoreno, pa je kao dobrovoljac stigao u Solun“, navodi Rašo.

Rišnjanin Petar Šparović, dodaje on, plovio je na brodovima austrougarske trgovačke mornarice.

„Nakon što je brod na kojem je plovio 1916. godine sklonjen u luci tada još neutralne Argentine, iskoristio je priliku da se prijavi u srbijansku vojsku. Septembra 1917. raspoređen je u Brodarsku komandu, a povjerena mu je komanda nad brodom „Srbija“. Kao pješadijski poručnik stigao je u oslobođeni Beograd i preuzeo staranje o zaplijenjenom plovnom parku koji se nalazio u Čukaričkom rukavcu. Na brod „Srbija“ raspoređen je kao zapovjednik i Ljubomir Gopčević iz Orahovca koji je u avgustu 1916. kao dobrovoljac stigao na Solunski front“, priča Rašo i dodaje, da je nakon prelaska Albanije Srpska vojska kupila 7. marta 1916. stari grčki torpiljer „Pakso“ dužine 23 metra širine 4 metra.

Kaže i da je taj prvi ratni srpski i jugoslovenski brod preimenovan je u „Srbija“.

„Ljubomir Gopčević je u svojoj autobiografiji zapisao: „Srbija“ je vršila lokalni saobraćaj za potrebe srpske vojske, a na njoj su boravili i i članovi srpske vlade i Jugoslovesnkog odbora. Bio je to prvi srpski ratni brod na moru pod državnom zastavom Kraljevine Srbije. Zastava je bila toliko velika da je dodirivala more svojim donjim krajem, na negodovanje italijanskih vojnih vlasti, obzirom na to da srpska zastava na moru nije bila međunarodno priznata. Brod je imao mali top na pramcu, dva mitraljeza i bio je ljubimac vojnika, a posebno brodara“, kaže Rašo.

Krtoljani pomorci, ističe on, koji su radili na Sueckom kanalu prijavili su se kao dobrovoljci i raspoređeni su na brod „Srbija“.

„Bili su to Ilija i Marko Antović, Radivoje Barbić, Niko Đinović, Špiro Jokić, Đuro Peričić, Ivo, Luka, Đuro i Ilija Starčević. Brodom je komandovao i Milan Petrović iz Budve. Brod „Srbija“ po završetku rata završio je u Boki gdje je isječen u tivatskom „Arsenalu“, kaže on.

Krtoljanin Jovan Barbić je 1915., priča dalje Rašo, položio ispit za kapetana duge plovidbe i mobilisan je u austrougarsku vojsku.

„Poslat je na front prema Italiji, gdje je uspio preplivati Soču i preći na italijansku stranu. Kako mu nije bilo dozvoljeno da ode na Solunski front, prihvatio je ponudu da stupi u italijansku mornaricu. Službujući na jednom manjem brodu koji je čuvao italijansku obalu, prebjegao je jedne noći u Brindiziju na francusku fregatu. Međutim, Francuzi su ga isporučili Italijanima, pa je postojala prijetnja da mu se sudi kao dezerteru. Od toga ga je spasila reakcija Jugoslovenskog odbora, pa je upućen u zarobljenički logor Noćera Umbri, gdje se prijavio kao dobrovoljac za Solunski front. Kao pontonirac priključio se završnim borbama za oslobođenje Srbije. Učesnik je aprilskog rata 1941. Ubijen je od ustaša iste godine“, kazao je Rašo.

Prema njegovim riječima, Aleksandar Leso Rusović, rođen u Srbini, odselio se u Južnu Ameriku gdje se bavio pomorstvom.

„Prema šturim uspomenama svojim brodom prevozio je robu i ljudstvo za potrebe vojske Kraljevine Srbije. Na žalost malo je sačuvanih podataka o njegovom radu“, kaže on.

Na žalost i na našu sramotu, dodaje Rašo, o ovim pomorcima se malo zna.

„Više znamo o pobuni mornara koji sa su se pobunili samo zbog svog lošeg materijalnog stanja. S druge strane ovi pomorci iz Boke odrekli su se svih privilegija i iz patriotskih razloga stupili su kao dobrovoljci rizikujući pored života i živote svojih porodica“, rekao je Nebojša Rašo.

U dvorani „Park“ nakon predavanja prikazan je film „Zaboravljeni admiral – Ernest Trubridž“.