Pregaoci iz redova Srba katolika u Crnoj Gori i Srbiji

Obrazovani Srbi katolici (Matija Ban, Medo Pucić, dr. Valtazar Bogišić, Marko Murat) kao nacionalni pregaoci prelazili su u Crnu Goru i Srbiju. Matija Ban je 1850. postavljen za profesora u beogradskom liceju. (1)

Na predlog knjaza Nikole Bogišić je 1872. prešao u Crnu Goru zbog izrade građanskog zakonika. Pred delegacijama državnog crnogorskog saveta na Cetinju 1880. bilo je prvo čitanje „Imovnika”. Posle drugog i trećeg čitanja na Cetinju „Imovnik” je proglašen 25. marta 1888. i stupio na snagu 1. jula 1888. Primio se da bude ministar pravde u Crnoj Gori 1893. i na tom položaju ostao do 1899. (2) Valtazar Bogišić navodi primer Srba-katolika koji su „izrazili misao, da pravoslavne Srbe treba podržavati naročito baš s toga, što se time ponajbolje podržava u isto vrijeme i narodnost.“ (3) Dr. Lujo knez Vojnović primio je 1896. ponuđeno mesto ličnog sekretara kneza Nikole posredovanjem crnogorskog ministra pravde dr. Valtazara Bogišića. Na oproštajnoj večeri u Narodnoj Štionici u Dubrovniku poručio mu je dubrovački vlastelin Jero Natalić : „Lujo, reci na Cetinju da srpska Atina pozdravlja srpsku Spartu”. (4) Lujo knez Vojnović postao je 1899. crnogorski ministar pravde. Kao crnogorski opunomoćeni poslanik pri Vatikanu zajedno sa arcibiskupom barskim i primasom srpskim Šimunom Milinovićem zastupao je 1901-1902. Crnu Goru i Srbe katolike u sporu oko slovinskog zavoda Svetog Jeronima u Rimu.(5) Ministri u srpskoj vladi bili su Matija Ban i Ivan Đaja. Stjepo Knežević bio je ministar pravde posle Luja kneza Vojnovića. Na Cetinju je radio Luko Zore a u Beogradu slikar Marko Murat. Lujo Adamović bio je profesor botanike na Velikoj školi u Beogradu. Niko Lepeš bio lekar u Beogradu. (6) Knez Nikola postavio je 1901. dr. Ignjata Bakotića za predsednika Vrhovnog suda. (7) Ivan Đaja rođen je 1846. Svršio je gimnaziju u Dubrovniku, a filozofski fakultet u Beču. Radio je kao profesor gimnazije u Beogradu. Bio je član Glavnog odbora Radikalne stranke. … . (8) Božidar Đaja bio je kapetan i pisac knjiga o pomorstvu. (9)

Srpski listovi u Dubrovniku izveštavali su o radu i zaslugama pregalaca izvan Dubrovnika. Dr. Stijepo Knežević je rođen u Dubrovniku 1870. gimnaziju je završio u Dubrovniku a pravo na bečkom univerzitetu. Postavljen je 1903. za šefa odeljenja ministarstva pravde u Crnoj Gori i imenovan je referentom predsednika Velikog suda na Cetinju. Dok je boravio na Cetinju, zajedno sa dr. L. Vojnovićem, izradio je građanski sudski postupnik, koji je kasnije Državni savjet na Cetinju usvojio kao građanski sudski postupnik za Crnu Goru.(10) List „Dubrovnik” pisao je o kapetanu Doroteju Đaji, kome je sve dubrovačko bilo uzvišeno i idealno. U svojim knjigama ovjekovječio je život pomoraca, kad se mornar sa svojom snagom i iskustvom uspešno borio protiv oluja i vjetrova, valova i vihora.

U svojim knjigama (Mali, Mladić, Timunijer, Nostromo, Škrivan, Kapetan) opisao je sve faze, koje nekadašnji pomorac morao proći, ako je hteo da postane kapetan. U tim delima opisao je dubrovačke mornare, dubrovačke kapetane, njihove osobine, mane i doživljaje. Zato što je izdao svoje knjige u Beogradu, ćirilicom, bile su skoro nepoznate pomorskom svetu u Dubrovniku. U listu je istaknuto : „Naše književne ustanove (Matice, Društva i sl.), listovi i knjižari trebali bi preštampati ta djela i latinicom i time doprinijeti, da i onaj veliki dio našeg naroda, koji samo latinicom čita, upozna ova remek-djela našeg milog sugrađanina.” (11)

Na sahrani Bogišića u rodnom Cavtatu 1908. govorio je u ime srpske omladine Brkić, urednik „Srpske Zore“ i A. Vučetić, urednik „Srđa”. U svom govoru A. Vučetić istakao je : „ … Kao učenjak i književnik, kao srpski zakonoša i slavenski državnik proslavio je širom sveta sebe, milo Srpstvo, dubrovačku domaju, rodni Cavtat i Konavle, otkle su mu stari bili. Inokosan je izvodio ono što u velikim državama tek okupljeni učenjaci mogu da urade, … . Jedan od tih sokolova našega doba, koji je lebdio po svim krajevima, gdje se srpska i hrvatska riječ govori, i letio i u dalje krajeve, bješe naš Valtazar Bogišić. Nije on gazio po gnjilu blatu strančarskih zađevica, nije plandovao i bučio praznim frazama, nego je neumorno radio i učio u samoći svoje sobe, trudio i danju i noću da postigne uzvišene ideale. Kad bi prvu svrhu postigao, za drugom bi išao jednakom ustrajnosti. Vjeran svome porijeklu i osvjedočenju, prekaljenu trudom i naukom, on kao zakonoša crnogorski nije unio u zakone tuđe smušene misli, nego je u njih pretopio naše srpske običaje i naše srpsko pravo i dotjerao je rad do take savršenosti, da mu se strane zakonoše dive. Kao književnik i pravnik radio je i za Dubrovnik bilo iznoseći njegove starine, bilo njegove zakone, bilo pametno nas potičući da u Dubrovniku stvorimo novo središte za narodno pozorište. … .” U svom govoru N.L. Brkić istakao je : „ … Narod, koji rađa ovakve ljude, ne može propasti, jer on mora kroz njih, kroz svoje istaknutije sinove, vječito živjeti. … Bogišić je dao primjer radišnosti, posvjedočio silu mogućnosti i pred cijelim obrazovanim svijetom pokazao nesumnjivo bogatstvo narodnog nam talenta. … . pred samrtnim ostancima dičnog, ljubljenog i poštovanog čeda junačkog naroda srpskog; pred hramom velikog duha skromnoga Valtazara Bogišića – duboko se klanja i srpska dubrovačka omladina, koja me je uoblastila, da se u njeno ime s Pokojnikom oprostim. Polažući na mrtvački sanduk svoj vijenac iskrenog priznanja i vječne zahvalnosti, srpska omladina vrši svoju svetu dužnost, za koju je veže ljubav prema radu, nauci i svom srpskom narodu. … Njega ostavljamo u svojim srcima kao jednu svijetlu i neizbrisivu uspomenu, kao jedan veliki primjer ustrajnosti i radišnosti, kao neosporivi svjedok ljudske mogućnosti i kao posebni tip patriotizma, koji je bez šablonske partizanske nadutosti mnogo i mnogo koristio svome narodu i doprinio narodnom napretku. A to sve davaće srpskoj omladini snage i poleta za rad oko svog dobra i dobra svoje nacionalne zajednice. … . ” Poslanstvo sa Cetinja stiglo je 2. maja 1908. da polože vence na grob Valtazara Bogišića. U izaslanstvu je bio ministar prosvete i crkvenih dela Plamenac kao zastupnik vlade. U ime knjaza Nikole položio je venac njegov ađutant Popović. Na traci je bio natpis : „Mojemu ministru pravde Veleučenom Dr. Valtazaru Bogišiću Knjaz Nikola.” Član velikog suda Dožić položio je venac za crnogorsko sudstvo. Na vencu je bio natpis : „Blagodarno Sudstvo Crnogorsko Dr. Valtazaru Bogišiću”. (12) U časopisu „Srđ” od telegrama izdvojili su saučešća : Pašićevo u ime kralja i srpske vlade, Stojana Novakovića u ime Srpske kraljevske akademije i saučešće pravnog fakulteta beogradskog univerziteta. Milan Pavlov Jovanović komandir-akademik iz Vukovara uputio saučešće Uredništvu „Srđa”. U saučešću je istaknuto : „Primio sam žalosnu vijest o gubitku mog dobrog i milog kolega-druga – kao člana mnogih učenih društava i akademija, a velikog pravnika-historičara naroda srpskoga, čelik Srbina Dr. Valtazara Bogišića, te evo i mene da i Vama i svemu Srpstvu izrazim moje saučešće u pregolemoj žalosti za vrlim i dobrim Srbinom kom dao Bog vječni pokoj ! Laka mu zemlja i vječna Slava u narodu svome koga je tako žarko ljubio !” (13) Književnik Ivo Vojnović posetio je Beograd u aprilu 1912. Na povratku iz Beograda u Zagreb izjavio je dopisniku „Riječkog novog lista” : „ …Vratio sam se u svoju kuću. Vojnovići su živjeli i umirali slavom i tugom Srbije. … došao sam i ja, pa mi se činilo kao da nisam nigđe drugđe bio. Ta iz Dubrovnika do Beograda nema nego skok prostora,- a tradicije historije i običaja su još sve žive. Ta koliko sam dragih Dubrovčana našao ! I sjena velikog Orsata Pucića šetala se sa mnom po Kalimegdanu i po Terazijama. Imao sam njegove pjesme u ruci, pa čitao i gledao – i razumio sve. …. Bog me htio nadariti za sve pregaranje života, pokazujuć mi zemlju obećanja!” . (14)

Školovani Srbi katolici su kao nacionalni pregaoci prelazili u Crnu Goru i Srbiju (Matija Ban, Medo Pucić, dr. Valtazar Bogišić, Marko Murat, … ). Smatrali su da pravoslavne Srbe treba podržavati, jer se time ponajbolje podržava narodnost. Srpska štampa u Dubrovniku izveštavala je o zaslugama pregalaca van Dubrovnika. Njihov primer podsticao je ostale da isto tako postupaju. Smatrali su da će time dublje povezati Primorje sa svim srpskim krajevima i ubrzati oslobođenje i ujedinjenje.

Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :
V. Petrović, „Ban Matija”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga I, Zagreb, str. 113;
„Dr. Valtazar Bogišić”, „Srđ”, Dubrovnik, 15. aprila 1908, br. 7, 73-80;
Niko S. Martinović, „Valtazar Bogišić i ujedinjena omladina srpska“, Zbornik Matice srpske serija društvenih nauka“, br. 9, Novi Sad 1954, str.42;
Lujo Vojnović, „Skromni pomeni o Velikom Kralju”, Zagreb 1922, str. 27;
Rastoder Šerbo, Jasmina, „Dr.Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i primas srpski”, Budva 1991 , str.112,113, 163;
Nikola Tolja,„Službovanje uglednih Dubrovčana u Srbiji i Crnoj Gori”, „Dubrovački Srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 319;
M.Pekić, „Bakotić, Ignjacij Ignjat”, Srpski biografski rečnik, Tom I, Matica Srpska, Novi Sad, 2004, str. 378;
J. Prodanović, „Đaja Jovan”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga I, Zagreb, str. 684;
„Đaja Božidar”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga I, Zagreb, str. 684;
„Novi veliki župan“, „Sloga“, Dubrovnik, 20. Decembra 1924, br. 25, str. 2;
„Mio gost.”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 5 jula 1911, br. 27, str. 3;
„Dr. Valtazar Bogišić”, „Srđ”, Dubrovnik, 15. aprila 1908, br. 7, 73-80;
„Dr. Valtazar Bogišić”, „Srđ”, Dubrovnik, 30. aprila 1908, br. 8, str. 124, 125;
Prof. S. Roca, „Veze Dalmacije sa Beogradom i Srbijom”, „Beogradske Opštinske Novine”, Beograd, Juli-Avgust 1940, br.7-8, str.642;

Slobodna Hercegovina