Srbi u Bugarskoj

Piše: Pavle Maljković, Studentski klub Pravnog fakulteta

Celokupna bugarska intelektualna elita, uključujući i Bugarsku akademiju nauka i umetnosti , i dalje doživljava teritorije južne i jugoistočne Srbije kao bugarske.

Međutim, istorija nam govori da, ne samo da nema govora ni o kakvom bugarskom nacionalnom identitetu među stanovnicima Niša, Pirota ili Leskovca, već nas, naprotiv, upućuje na razmatranje etničkog, lingvističkog i istorijskog karaktera cele zapadne Bugarske (Šopluka) sve do reke Iskar.

Ukoliko pogledamo lingvistiku, tačno na pomenutoj reci, nalazi se ,,jatova granica“. Ona je jedna od najvažnijih južnoslovenskih izoglosa. Zapadno od te granice (tzv.zapadni bugarski govori) , staroslovenski glas ,,jat“ (Ѣ) prešao je u ,,E“ (npr.belo), dok se istočno od te granice izgovara kao ,,JA“, ređe ,,A“ (npr.bjalo). Ova ali i mnoge druge jezičke osobine zapadnobugarskih govora: srpsko štokavsko ,,što“ (umesto bugarskog ,,kakvo“); prvo lice jednine ličnog glagola: ja i jas (umesto bugarskog: az); treće lice jednine ličnog glagola: on, ona (umesto bugarskog: toj, tja); korišćenje reči koje postoje samo u srpskom jeziku – noga (bug. krak), košulja (bug. riza), mačka (bug. kotka), navele su mnoge ugledne naučnike poput Jovana Cvijića, Aleksandra Belića ili Apolona Majkova da zaključe da dijalekti zapadno od jatove granice pripadaju srpskom jeziku.

Ako otvorimo istorijski atlas, videćemo da je srpska država za vreme kralja Milutina obuhvatala i teritoriju današnje jugozapadne Bugarske uključujući grad Velbužd (kasnije Ćustendil). Za vreme cara Dušana, gradovi Sukovo, Melnik, Stob, Rila, Izvor, Petrič, ulaze u sastav srpskog carstva. U tom periodu, tačnije 1355.godine, lokalni srpski velmoža Hrelja Ohmućević, obnovio je Rilski manastir.

Nakon Dušanove smrti, carstvo je podeljeno među srpskom vlastelom. Teritorije na krajnjem jugu i jugoistoku, pripale su porodici Dragaš. Rodonačelnik ove porodice, sevastokrator Dejan, sredinom XIV veka podiže svoju zadužbinu – Zemenski manastir, na obali reke Strume, blizu grada Zemena (danas Republika Bugarska). Dejanovi sinovi, Jovan i Konstantin Dragaš, preuzeli su vlast nakon očeve smrti, a posle Maričke bitke postali su turski vazali. Osmanlije su upravo po Konstantinu nazvali grad Köstendil (,,Konstantinova Banja“), tj.Ćustendil (nekada Velbužd).

Trnski manastir, jedan od retkih sačuvanih srednjovekovnih spomenika u Bugarskoj, njegova je zadužbina, što važi i za većinu crkava koje su sagrađene na ovom prostoru.

Konstantin Dragaš, svoju ćerku Jelenu, udaće za vizantijskog cara Manojla II Paleologa, a njih dvoje u tom braku dobiće sina Konstantina HI Paleologa Dragaša, koji je sa svojom vojskom herojski poginuo pred zidinama Carigrada, 1453.godine, kao poslednji romejski (vizantijski) car. Za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića, delovi današnje jugozapadne Bugarske i dalje ostaju u okvirima srpske države, sve do dolaska Đurđa Brankovića na presto i pada srpske despotovine 1459. godine.

Na inicijativu Mehmeda Paše Sokolovića, Pećka patrijaršija biće obnovljena 1557. i sve do 1766. godine, svi manastiri i crkve u jugozapadnoj Bugarskoj biće pod jurisdikcijom isključivo Srpske pravoslavne crkve. Pored pravoslavnih Srba na ovom prostoru (koji se još naziva i Šopluk), bilo je i dosta doseljenih Srba katolika iz Dubrovnika.

,,Kad je Đorđe Srbijom zavlado i Srbiju krstom prekrstio i svojijem krilom zakrilio od Vidina pa do vode Drine…“ Ovako započinje čuvena narodna epska pesma ,,Početak bune protiv dahija“. Srpski narod zapadne Bugarske, 1804. godine zajedno sa ostalom svojom braćom, ustaje protiv turskog zuluma. Njih je predvodio čuveni Hajduk Apostol, pobratim Hajduka Veljka Petrovića. Ustanak je zahvatio mnoge gradove uključujući Izvor, Belogradčik, Arčar Palanku, Gornji i Donji Lom, a na tom prostoru privremeno je stvorena i slobodna teritorija.

Narod zapadne Bugarske, ustaje protiv Turaka u još mnogo navrata: 1833-4.godine (Vidin, Berkovica, Belogradčik) ,1836.godine (Berkovica, Ćiprovci, Belogradčik), 1837.godine (Ćiprovci, Berkovica),1841.godine (Milojeva i Srndakova buna),1857 (Dimitraćeva buna)…

Za vreme srpsko – turskog rata (1876 – 1878), srpska vojska ulazi u zapadnu Bugarsku i oslobađa Kulu, Trn, Dragoman, Breznik, Radomir…ali je nakon San – Stefanskog mira i Berlinskog kongresa morala da prepusti ove teritorije Bugarima, uprkos velikom protivljenju tamošnjeg stanovništva. Mnogobrojne nahije koje su pripale Bugarskoj, upućivale su molbe i pisma srpskom kralju i ruskom caru. Jedna takva molba napisana je 1879.godine, od strane predstavnika trnske nahije, a upućena je caru Aleksandru II Romanovu :
,, …naša zemlja to je Stara Srbija, sveti naši Vladaoci Nemanjići, ponajviše među nama živiše. Nas su Turci kao Srbe pokorili. Naš jezik Srbski je jezik, naši običaji i narodni i religiozni to su pravi Srbski običaji. Gusle i Slave Krsnih imena uzdržale su u nama neprekidno svežu i budnu Srbsku svest kroz naše dugo petstoletno robovanje…Kad bi sad mi podpali pod Bugarsku Kneževinu, mi bi izgubili i svoje ime Srbsko i svoju Srbsku narodnost…“

Njihovo predviđanje se nažalost obistinilo. Srpska vojska u još dva navrata prodire u ove predele – 1885.godine (Srpsko – bugarski rat) i 1913.godine (Drugi balkanski rat). Te godine, vojska ulazi u Belogradčik o čemu piše list ,,Politika“: ,,Naše trupe…ušle su pobedonosno u srpsku varoš Belogradčik u Bugarskoj, dočekane oduševljeno od strane Srba Šopova , koji u našoj vojsci gledaju svoje oslobodioce…“ Međutim, kao i 1877. godine, srpska vojska morala je da se povuče.

Nakon toga, srpske trupe nikada više nisu ušle na teritoriju zapadne Bugarske. Usledio je Prvi, pa potom Drugi svetski rat. Ukoliko znamo kako su Bugari tretirali srpsko stanovništvo na okupiranim delovima teritorije Kraljevine Srbije, a potom Kraljevine Jugoslavije, za vreme dva svetska rata, možemo samo pretpostaviti kakav su tretman imali oni Srbi, koji su se nalazili u samim granicama bugarske države. Dovoljno je da pogledamo rezultate popisa iz 2011.godine. U Bugarskoj danas živi 313 Srba…