Zašto srpski grb krasi dvoglavi orao?

Dvoglavi orao pripada obrascu carskog nasleđa (Vizantija, Rusija, Sveto rimsko carstvo, Srbsko carstvo, Austrija). Orao (Aquila) spada u klasu ptica (Aves). Orlovi su najkrupniji od ptica iz reda dnevnih ptica grabljivica (Falconidae, Falconiformes). Njima su srodne porodice strvinara, orlušina ili supova (Vulturidae), kao i noćne ptice grabljivice (Strigiformes).

Pored orlova, porodicu dnevnih ptica grabljivica čine još sokolovi i jastrebovi. Orla karakteriše telo predviđeno za grabljiv život: jak, kukasto povijen gornji kljun, snažne, kukasto povijene kandže, oštro čulo vida i veoma osetljiv sluh.

U Bibliji su česta poređenja sa brzinom, snagom i drugim osobinama orla. U Starom zavetu, orao se spominje i u pravilima o ishrani. Meso orla zabranjeno je u ishrani i kod Jevreja i kod muslimana, odnosno nije ni košer ni halal.

Orao ima pozitivan predznak u hrišćanstvu. Smatra se simvolom Svetog Jevanđeliste Jovana i simvolom kontemplacije.

Najstariji simvolički prikaz orla potiče iz Mesopotamije, još iz 5. milenijuma pre Hrista. Orao je bio čest i popularan simvol na celom Istoku: kod Sumeraca, Asiraca, Egipćana, Hetita, Haldejaca, Persijanaca, Indijaca i drugih istočnih naroda.

Bio je popularan i kod prekookeanskih naroda: Inka, Maja, Asteka, novozelandskih Maora, severnoameričkih i aljaskih Indijanaca. Sa Istoka se simvolika orla prenela kod starih Grka, Etruraca, Rimljana, Kelta, Germana i drugih evropskih naroda. Orao je uvek predstavljao pozitivan, solarni simvol, vezan za vladare, vrhovna božanstva i ratničku tradiciju.

Stari Sloveni takođe su bili poštovaoci orla. Kod njih je orao bio vezan za boga Striboga, gospodara vetrova i vazduha, bure i nevremena, zime i mraza. U slovenskoj mitologiji orao je božija ptica, car neba i zaštitnik od grada.

Motiv orla u evropskoj heraldici javlja se u prvoj polovini 12. veka. Kao pseudoheraldički motiv javlja se već u 10. veku, a neki njegovu upotrebu vezuju još za Karla Velikog (768-814).

Na grbovima se orao pojavljuje i kao pseudoheraldički motiv – u slobodnom prostoru, i kao pravi heraldički motiv – na štitu. Orao se javlja i kao čuvar (ili nosilac) grba, samostalan ili u paru, i kao čelenka – ukras na kacigi.

Kao privilegija samo pojedinih vladara i malog broja plemića, orao je stigao i do nivoa savremene državne heraldike. Danas samo devet evropskih država ima orla u grbu: Albanija, Austrija, Nemačka, Poljska, Rumunija, Rusija, Srbija, Crna Gora i Češka. U svetu svega tridesetak država ima orla u grbu.

Postavlja se pitanje simvoličkog izvora i smisla dvoglavog orla u heraldici. Po nekim autorima, dvoglavi orao je «koncepcijska slika simfonije i jedinstra, sakralnog i sekularnog, nebeskog i zemaljskog, istoka i zapada». Po drugima, dvoglavi orao simvoliše gradaciju, dupliranje.

Dvoglavi orao svakako simvoliše «načelo vladavine koje prevazilazi državne ili nacionalne granice». Sa izvesnim istorijskim odstupanjima dvoglavi orao predstavlja privilegiju transnacionalnog carstva, a jednoglavi privilegiju nacionalne monarhije. Dvoglavi orao pripada obrascu carskog nasleđa (Austrija, Vizantija, Rusija, Sveto rimsko carstvo, Srbsko carstvo), a jednoglavi obrascu nacionalnih kraljevstava (Nemačka, Poljska, Rumunija, Španija). Postoji samo nekoliko prikaza troglavog orla. Neki od njih iz 15. veka simvolizovali su Sveto rimsko carstvo, a jedan se neobjašnjivo našao na prikazu Stefana Dečanskog, na fresci u manastiru Svetog Nikole, kod Bijelog Polja.

Vekovima se ustanovila i jedna vrsta kolorističke standardizacije dvoglavog orla. Tako se zlatni (žuti) dvoglavi orao na crvenom polju smatrao grbom Vizantije, odakle ga preuzimaju Rusko carstvo i današnja Ruska Federacija. Srebrni (beli) na crvenom polju, smatran je grbom Srbskog carstva, odakle ga preuzimaju Srbija, Crna Gora, Republika Srbska i Republika Srbska Krajina. Crni orao na zlatnom (žutom) polju smatrao se opštim carskim simvolom i kao takvog ga koriste Sveto rimsko carstvo i romejski baštinici – Rusija i Vaseljenska Patrijaršija. Crni dvoglavi orao na crvenom polju oduvek se smatrao grbom dinastije Kastriota, odakle su ga preuzeli Šiptari.

«Nedostatak» heraldike u Vizantiji nadoknađivao se razvijenom amblematikom. Motivi dvoglavog orla i tetravasiliona (krsta sa ocilima) imali su heraldičku funkciju, ali ne i heraldičku formu. Jednoglavi orao nasleđen u Vizantiji od Rima, kao simvol carske vlasti, postepeno iščezava između 4. i 15. veka i biva zamenjen dvoglavim orlom između 10. i 15. veka.

Dvoglavi orao u Vizantiji nasleđen je od istočnih civilizacija kojima je bio simvol vrhovne moći. Kod ranih Komnina (kraj 11. veka), dvoglavi orao je dekorativni element, dok kod poznih Komnina (kraj 12. veka) već predstavlja znamenje carskog doma Komnina. U doba Paleologa (13-15. vek) dvoglavi orao je jedno od znamenja vasilevsa, ali pre amblem najviših dvorskih činovnika, tj. najviših dostojanstvenika, nego amblem samog cara. Pseudo-Kodin (sredina 14.veka), u svom delu O činovima, opisuje obuću, konjsku opremu i šatore različitih dostojanstvenika, koji na sebi imaju znak dvoglavog orla u različitim bojama i na različitoj podlozi.

Tako vasilevsu (caru) pripada polihromni orao od dragog kamenja i bisera, na crvenoj podlozi, despotu beli (biserni) orao na crvenoj podlozi, kao i crveni na beloj podlozi, a sevastokratoru zlatan orao na crvenoj i crveni na plavoj podlozi. Ove oznake nosile su se u zvaničnoj – službenoj upotrebi. Dvoglavi orao u Vizantiji nalazio se i na odorama vladara, pečatima, a možda i na carskim zastavama (divelionima).

Pojava dvoglavog orla kao vizantijskog grba u zapadnoj literaturi 15-18. veka u pravoj heraldičkoj formi – na štitu, bila posledica zapadnjačkog prilagođavanja vizantijske amblematike zapadnim heraldičkim normama. Koristili su ga i srodnici i potomci vizantijskih careva na Zapadu.

Prema domaćim izvorima nema sumnje da je motiv dvoglavog orla u Srbiji preuzet iz vizantijske amblematske tradicije, kao i motiv krsta sa ocilima između krakova i to na tri različita načina:

1. Dobijanjem titula od Vizantijskog carstva (još je Stefan Prvovenčani od vizantijskog cara dobio titulu sevastokratora, a i Stefana Nemanju je na mesto velikog župana postavio vizantijski car)

2. Brakovima srbskih vladara sa vizantijskim princezama (verovatno je i velika županica Ana, žena Stefana Nemanje bila grčkog, carskog porekla, a i Stefan Prvovenčani bio je oženjen Jevdokijom, ćerkom vizantijskog cara Aleksija III Anđela)

3. Proglašenjem carstva (Srbija je, za razliku od Rusije, to učinila samoinicijativno još za života Vizantije, krunisanjem Stefana Dušana za cara Grka i Srba 1346.

Prema rečima profesora Sime Ćirkovića, u Srbiji do Dušanovog carstva, simvolika orlova na vladarskoj odeždi primenjivana je manje strogo i formalno nego u Vizantiji i ostala je ograničena na vladare i njihove najbliže srodnike.

Najstarijim prikazom dvoglavih orlova u srednjovekovnoj Srbiji mogao bi se smatrati onaj na odeždi kneza Miroslava, na njegovom ktitorskom portretu u crkvi Svetog Petra i Pavla u Bijelom Polju. Ova freska potiče iz 14. veka, ali se veruje da je verna kopija originalne, s kraja 12. veka.

Dvoglavi orlovi javljaju se, pre svega, kao motiv na odeći vladara prikazanoj na srednjovekovnim freskama. Javljaju se i na supedionima (jastucima na kojima, prikazani na freskama, stoje srednjovekovni pravoslavni vladari), u dekorativnom fresko slikarstvu i u spoljašnjoj plastici manastira, od 13. do 15. veka. Motiv dvoglavog orla na pečatima i novcu javlja se tek u drugoj polovini 14. veka.

Odežda srednjovekovnih vladara – azdija (grč. hasdion) bila je često ukrašena krugovima (kolima) u koje su mogli biti upisani različiti motivi. Otuda i njen naziv kolasta azdija.

Kako su u kola na vladarskim azdijama najčešće bili upisani dvoglavi orlovi, vremenom je termin kolasta azdija počeo da označava sam motiv dvoglavog orla u krugu, pa je taj motiv zabeležen pod tim nazivom i u savremenom heraldičkom rečniku Srbskog heraldičkog društva «Beli orao».

Posle Nemanjića, motiv dvoglavog orla koristile su i druge srbske srednjovekovne dinastije: Kotromanići, Lazarevići, Brankovići i Crnojevići. Oni su, pored drugih simvola i svojih porodičnih grbova, koristili Nemanjićkog orla, ističući time svoje pretenzije na državno-pravno nasleđe dinastije Nemanjić. Zato, nema sumnje da je još u srednjem veku dvoglavi orao bio osvedočeni simvol dinastije Nemanjić (i drugih srbskih dinastija) i istovremeno simvol srbske državnosti. To potvrđuju i zapadni pisani izvori 14. i 15. veka.

Prema mišljenju Dragomira Acovića u 13. i prvoj polovini 14. veka u Srbiji preovladava upotreba sevastokratorskog orla – zlatnog na crvenoj podlozi i jedne od despotskih oznaka – crvenog orla na beloj podlozi. U vreme carstva (1346-1371) počinje da preovlađuje upotreba belog orla na crvenom polju. Na velikom broju prikaza orao oko vrata ima neku vrstu ogrlice (kolira). Prema nekim autorima, to ukazuje da je kao uzor za heraldički prikaz srbskog srednjovekovnog orla poslužio beloglavi sup. To je jedna od najmoćnijih ptica na Balkanu, impozantnih dimenzija i leta, uz to i veoma koristan čistač prirode, a time i zaštitnik ljudi. Na srednjovekovnim prikazima između glava orla često se javljaju različite figure poput zvezdice, krina, palmete ili krsta.

Beloglavi sup (Gyps Fulvus) je pripadnik reda strvinara – ptica koje se hrane pretežno leševima uginulih životinja.

Oni su srodni orlovima, odnosno redu dnevnih ptica grabljivica, ali ipak predstavljaju zaseban red ptica. Beloglavi sup, kod nas poznat i kao kraguj, spada u najznačajnije čistače prirode u Srbiji. Ovaj strvinar čiji raspon krila dostiže i do 2,7m, a visina i preko 1m, bio je veoma brojna vrsta u srednjem veku.

Vekovima je, usled civilizacijskog „napretka“ i ljudske nebrige, njihov broj opadao. Stradali su najviše od zatrovane hrane i krivolova. U drugoj polovini 20. veka, beloglavi sup doveden je na ivicu istrebljenja. Na prostoru njegovih najbrojnijih naseobina, u klisurama reka Uvac, Trešnjica i Mileševka, početkom 90-ih godina 20. veka, živelo je svega dvadesetak jedinki. Zahvaljujući Fondu za zaštitu ptica grabljivica iz Beograda i naporima mnogih drugih pojedinaca i grupa za zaštitu prirode, broj beloglavih supova se do 1999. godine povećao na 250.

Usled NATO bombardovanja broj beloglavih supova ponovo je bio desetkovan, ali je naporima entuzijasta njihov broj u Srbiji opet dostigao cifru od oko 300 jedinki. Kolonija beloglavih supova u klisuri Uvca predstavlja najveću koloniju na Balkanu i jednu od većih u Evropi.

Ovaj fantastični letač čija visina leta dostiže i do 2,5km, koji šestari bez zamaha krila, ploveći kao jedrilica, ima pri osnovi vrata kod odraslih primeraka belu, a kod mladunaca smeđu, paperjastu kragnu koja štiti perje od prljanja krvlju. Moguće je da je upravo ova ptica bila uzor za srbske srednjovekovne prikaze heraldičkog orla sa kolirom.

Dvoglavi beli orao na crvenom polju, kao grb Nemanjića, javlja se u Ilirskim grbovnicima od 16. do sredine 19. veka i u literaturi 17. i 18. veka. U to vreme na prikazima se, uz dvoglavog orla, javlja i motiv stilizovanog ljiljanovog cveta, čestog heraldičkog simvola Nemanjića, Lazarevića i Kotromanića.

Neki autori poput Pavla Vitezovića Ritera u svojoj Stematografiji (1701), motiv krina povezivali su sa srodstvom Nemanjića «sa kraljevskom krvlju Francuske». Stilizovani ljiljanov cvet (krin) osvedočeni je motiv srbske srednjovekovne heraldike i deo srbskih srednjovekovnih vladarskih regalija (kruna, skiptar, i sl.) nasleđenih sa zapada. Nije poznato odakle potiče njihovo pojavljivanje uz dvoglavog orla na sroskom grbu s kraja 16. veka. Ovaj detalj i danas postoji na grbu Srbije.

Ustanička heraldika (1804-1815) «zaobišla» je upotrebu grba Nemanjića, tj. dvoglavog orla. On se javlja na velikom Karađorđevom pečatu iz 1806. i ponovo tek na ktitorskoj ploči vojvode Jakova Nenadovića na kuli barutane u Kličevcu kod Valjeva, 1813.

Dvoglavi orao u srbskoj državnoj heraldici
Dvoglavi orao kao baština Nemanjića i Crnojevića korišćen je kao grb Crne Gore još u vreme vladavine vladika. Kasnije će, uz motiv lava, postati jedan od dva osnovna heraldička motiva grba Kneževine i Kraljevine Crne Gore (1851-1918).

Milan Đ. Milićević u knjizi Knez Miloš u pričama, donosi priču Knez Miloš i plemići s grbovima, po kojoj su Milošu pojedini komandanti, među kojima je bio i njegov brat Jevrem, slali pisma pečaćena pečatima na kojima nije bilo krsta sa ocilima, već drugih heraldičkih motiva, poput veprove glave probodene strelom i dvoglavog orla.
Na to im je Miloš navodno odgovorio da će svinjsku glavu po njušci, a orlu slomiti oba krila, pa da se svi okupe oko krsta, ako ne žele da opet vodaju turske konje.
Aleksandar Solovjev navodi ovu priču kao primer Miloševog protivljenja stvaranju novog plemstva, ali i kao primer njegovog odnosa prema grbovima i heraldici.
Zanimljivo je da je upravo u vreme dinastije Obrenović dvoglavi orao postao deo državnog i njihovog dinastičkog grba.

U Kneževini Srbiji (1817-1882) krst sa ocilima se brzo ustalio kao glavni i omiljeni heraldički motiv, pa je tako postao i osnova državnog grba.

Tek 1882. zahvaljujući heraldičkom znanju i istraživanjima Stojana Novakovića, dvoglavi beli orao postaje nosilac heraldičke slike na novom grbu Kraljevine Srbije, a potom i deo grbova kraljevskih domova Obrenovića, Karađorđevića i Petrovića-Njegoša. Takav status zadržao je i na grbu Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije.

U državnoj amblematici socijalističke Jugoslavije nije bilo dvoglavog belog orla. On će se ponovo javiti na grbovima Republike Srbske Krajine (1991-1995), Republike Srbske (1992) i na grbu Savezne Republike Jugoslavije (1993) i Republike Crne Gore (1993). Grb Republike Srbije promenjen je tek 2004. godine, kada je u upotrebu, sa izvesnim izmenama, vraćen grb Srbije iz 1882.

Ove godine standardizovan je konačan izgled ovog grba. Tako je na novom grbu dvoglavi beli orao ponovo postao glavni heraldički motiv i nosilac heraldičke slike. Posle toga, on počinje da se uključuje u amblematiku i heraldiku državnih institucija i organa. Tako je postao nosilac heraldičke slike i na velikom grbu grada Beograda i na grbu Vojske Srbije.

U Fiziologu, srednjovekovnom bestijarijumu (lat. bestiarium – knjiga o životinjama), punoj fantazija, simvoličnosti, bajkovitosti i religiozno-etičkih pouka, u tekstu Reč o orlu, caru ptica, kaže se:

«Orao je car stvorova koji lete, dobar je, sto godina živi bez brige, i ostarev, oboli, i zalivaju mu se oči, i ne može loviti. I vine se u nebesnu visinu, i dođe na rajsko jezero na istoku, i opet padne na prost kamen, i stoji osam dana na kamenu.

I opet se kupa u rajskom jezeru tri puta na dan, i stoji na suncu, i, kad se razgreje od sunca, tada mu se očiste oči, i bude kao i mlad.

(Tako i ti, bezumni čoveče, kada ti se umnože gresi tvoji, priteci crkvi, pošto je kamen crkva, a sunce molitva crkvena, rajsko jezero je zapoved duhovnog oca, a visina je post, a starost gresi tvoji)».

Orao je otelotvorena slika moći, paradigma prirodnih vrlina, slobodnih od zakona, svojstvenih, a ne stečenih, onih kojima se čovek može približiti ali ih nikada ne može dostići. Otuda je orao idealna veza između carstva visina i zemaljskih vladalaca (D. Acović).

Orao je ptica vladara i nebeski ekvivalent lavu na zemlji (Ševalje i Girbrant). Orao je, pored lava, najčešća heraldička životinja (G. Osvald).