13. jul – ustanak protiv crnogorskih separatista!

Piše: Donko Rakočević

Italijanska vojska okupirala je Crnu Goru 17. aprila 1941. godine. Odmah po ulasku u Crnu Goru, okupator se povezao sa bivšim zelenašima i federalistima. Oni su ubrzo obrazovali Privremeni crnogorski komitet, kao savjetodavni organ vlasti italijanskog okupatora. Ovaj organ trebalo je da pripremi proglašenje „Nezavisne Crne Gore“.

Italijanska okupaciona vlast obećala je članovima Privremenog komiteta – vlast u sedam srezova, dok je na drugoj strani oduzela pola Crne Gore. Boku Kotorsku pripojili su Italiji. Albaniji su pripojili: Ulcinj, Tuzi, Kastrati, Plav, Gusinje, Metohiju i dio Kosova koji je do tada pripadao Kraljevini Crnoj Gori. Hercegovinu su prepustili hrvatskim ustašama. Za Sandžak su pripremili poseban status sa osloncem na muslimane, kako bi i teritorijalno odvojili Crnu Goru od Srbije.

Albanskim bandama dozvolili su totalni teror nad našim življem u Metohiji. Većinu članova Privremenog komiteta to nije zanimalo, kao ni komadanje Crne Gore, oni su se zalagali za svoju “Nezavisnu Crnu Goru”, pa makar bila od ‘’Kokota do Kotora’’, kako su govorili neki od njih.

Promjena identiteta

Italijani su pokušali da dovedu na presto “Nezavisne Crne Gore“ princa Mihaila Petrovića Njegoša. On je, međutim, odbio okupatorsku krunu, iako je znao šta ga čeka – zatočeništvo u nacističkim logorima. Tako je u prvi plan, kao nekrunisani kralj, izbio dr Sekula Drljević. Njegov dolazak iz ustaške Hrvatske, pozdravio je list “Zeta” 12. Maja 1941. godine: ‘’Živio narodni učitelj i vođa, dr Sekula Drljević! I dobro nam došao! Svim crnogorskim gradovima, selima i planinama odjeknuće glas njegove pjesme: Vječna naša Crna Goro…”.

Crnogorski separatisti, zajedno sa italijanskim fašistima, krenuli su u promjenu identiteta Crne Gore, uspostavljanjem čitave lepeze novih “nacionalnih vrijednosti”, mada su oni tvrdili da je to “povratak na staro”. Pozivajući se tako na hiljadugodišnju crnogorsku kulturu, tvrdili su da imaju ‘’svoju književnost, svoj jezik, svoju vjeru i svoju umjetnost’’, a takođe da, kao stara država, imaju ‘’svoje genije, svoje simbole i svetinje, svoju zastavu i svoje narodno ime’’. (“Zeta”, 12. maj 1941.)

Propagirali su teoriju da Crnogorci nijesu Srbi, već da su nastali stapanjem Dukljana i Ilira, a o bratstvu sa Arbanasima govorili su: ‘’Mi smo i krvno vezani sa njima, stapanjem Slovena i Ilira u Crnogorce i Arbanase’’ (“Zeta”. 10. jun 1941.).

Petrovdanska skupština

Umjesto trobojke iz vremena Knjaževine i Kraljevine Crne Gore, nametnuta je crnogorska ratna zastava – alaj barjak. Zabranili su postojeće udžbenike u svim školama i uveli nove nastavne programe. Srpski jezik, koji je bio zvanični jezik u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, preimenovan je u crnogorski!

Privremeni crnogorski komitet formirao je komitete po srezovima, pripremajući ih za buduće organe vlasti. Vrhunac njihovog djelovanja bilo je održavanje Skupštine na Cetinju, na Petrovdan 1941. godine, kada su proglasili samostalnu crnogorsku državu.

– Petrovdanska Skupština nije imala osnov demokratskog legitimiteta, jer su se na Cetinju skupili samo značajniji zelenaši i federalisti, bez ikakvih izbora i posebnih propisa – kaže prof. dr Aleksandar Stamatović – Italijanski okupator je nastojao da se Crnogorcima pri kaže kao oslobodilac od srpskog jarma. Potencirana je dinastička rodbinska veza crnogorskog i italijanskog dvora.

Italijanski kraljevski par je u maju 1941. godine posjetio Cetinje. Odmah po otvaranju Skupštine, riječ je uzeo dr Sekula Drljević:

„Prošli Svjetski rat završen je Versajskim diktatom. Kao njegova neminovna posljedica nastala je pometenost političkih i moralnih pojmova, koju je prekinuo dolazak genijalnog vođe fašizma Benita Musolinija. Kasnije, uzeo je u svoje čvrste ruke vođstvo njemačkog naroda, Adolf Hitler. Oba velika Evropljanina nijesu prestajali upozoravati na nužnost stvaranja nove Evrope. Nijesu ih shvatili oni na čiju su adresu njihove opomene bile upućene. I tako je došlo do današnjega rata…“.

Opštenarodni ustanak

“Nezavisna Crna Gora” nije opstala ni jedan dan. U rano jutro 13. jula 1941. godine, protiv takve države i njenih stvoritelja, ustao je narod Crne Gore, nezavisno od svojih političkih opredjeljenja.

Oružani ustanak je počeo napadom gerilskih odreda na niz italijanskih karabinjerskih i žandarmerijskih stanica. Već tokom prvog dana ustanka, oslobođena su mjesta: Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i dio primorja od Miločera do Sutomora. U velikom dijelu Crne Gore, gerilske borbe su tokom narednih dana prerasle u opštenarodni ustanak. Tokom 15. jula, oslobođen je Mojkovac, Bioče, Spuž i Lijeva Rijeka, a kod sela Košćela gerilski odredi su napali motorizovani bataljon italijanske divizije „Mesina” i tom prilikom ubili 70, ranili 110 i zarobili 290 italijanskih vojnika. Andrijevica je oslobođena 16. jula; Bijelo Polje, Berane, Danilovgrad, Žabljak i Kolašin, 20. jula; Šavnik, 22. jula i Grahovo 24. jula.

U 13-julskom ustanku učestvovalo je oko 32.000 ljudi, što je činilo 66 odsto vojno sposobnog stanovništva Crne Gore, izuzimajući gradove Cetinje, Nikšić, Podgoricu i Pljevlja, u kojima je italijanski okupator imao jaka utvrđenja.

Muslimanske i albanske opštine u podgoričkom, beranskom i andrijevičkom srezu, bile su pripojene Velikoj Albaniji i u njima nije bilo ustaničkog pokreta.

Duh i smisao ustanka

Jedan od najznačajnijih crnogorskih istoričara, pokojni akademik dr Dimitrije Dimo Vujović, nekadašnji sekretar Komiteta Komunističke partije za srez Cetinje (1944-45), kao učesnik 13-julskog ustanka, na naučnom skupu koji je Crnogorska akademija nauka i umjetnosti organizovala 11. i 12. jula 1991. godine, istakao je:

„Činjenica što je ustanak u Crnoj Gori izbio sjutradan poslije Petrovdanske skupštine, koja je donijela one antijugoslovenske i separatističke odluke o obnovi nezavisne crnogorske države, pod pokroviteljstvom fašističke Italije, najbolje ilustruje duh i smisao ustanka. Ustanak je upravo pripreman i podignut protivu politike koju su fašistička Italija i crnogorski separatisti izrazili u tim odlukama. Znači, ustanak je bio antifašistički, antiseparatistički, protiv razbijanja Jugoslavije, a samim tim oslobodilački i jugoslovenski…

Zbog toga je 13-julski ustanak crnogorskog naroda bio odbacivanje samostalnosti Crne Gore, kakvo su pripremali separatisti pomoću italijanskih fašista. Upravo tako su ustanak i shvatili italijanski okupatori i crnogorski separatisti. Oni su nekoliko dana poslije izbijanja ustanka, preko „Glasa Crnogorca“ narodu poručivali: Slavna vojska moćne italijanske imperije došla je u Crnu Goru ne da je zarobi, nego da uspostavi nezavisnu crnogorsku državu, koju je narod proglasio na Petrovdan; ili: Italijanski vojnici došli su u Crnu Goru kao braća. Osigurali su crnogorskom narodu nezavisnost i slobodu. Dakle, prema njima, pucanje u Italijane bilo je pucanje u nezavisnost i slobodu Crne Gore…

Trinaestojulski ustanak potpuno je zbrisao Petrovdansku skupštinu i njene odluke, kao da nikada nijesu ni postojali. Ona nije ostavila nikakvog traga, pa je niko više i ne pominje kao da nikada nije ni održana.

Tako je 13-julski ustanak predstavljao smrtonosni udarac fašističkim i separatističkim planovima stvaranja nezavisne crnogorske države. On je bio velika pobjeda jugoslovenstva nad separatizmom. O jugoslovenskom duhu i cilju 13-julskog ustanka, govori i činjenica da u njemu nijesu učestvovali samo komunisti, nego i mnogi jugoslovenski orijentisani pripadnici građanskih političkih stranaka i oficira bivše jugoslovenske vojske.“

Eto, iako je bio komunista i partijski sekretar na Cetinju poslednjih godina rata, istoričar dr Dimo Vujović, u nekoliko rečenica rekao je cijelu istinu o duhu i smislu 13-julskog ustanka, i nije mu bilo teško da prizna da su u ustanku učestvovali i “pripadnici građanskih političkih stranaka i oficiri bivše jugoslovenske vojske”.

Istina, oficiri kraljevske vojske nijesu bili samo učesnici, već i organizatori ustanka u pojedinim opštinama, te su rukovodili oružanim akcijama (pukovnik Bajo Stanišić, pukovnik Nikola Vujošević, major Đorđe Lašić, kapetan Pavle Đurišić, kapetan Jakov Kusovac, kapetan Jakov Jovović, kapetan Ivan Ružić i mnogi drugi). Ustankom na Košćelama kod Cetinja, rukovodio je -Jakov Kusovac (kapetan Vojske Kraljevie Jugoslavije); pukovnik Bajo Stanišić rukovodio je ustaničkim odredima koji su oslobodili Danilovgrad; kapetan Pavle Đurišić, sa svojom jedinicom, oslobodio je Andrijevicu i Berane.

Šta reći na kraju, sem da se, same po sebi, nameću paralele sa današnjim vremenom. Nacionalni program Sekule Drljevića u današnjoj Crnoj Gori se potpuno povampirio („Pokušavamo da u potpunosti utemeljimo državni, kulturni, nacionalni i vjerski identitet Crne Gore i Crnogoraca“, Milo Đukanović). Samo ustanka nema ni na vidiku…

Izvor: sedmica.me