Bjelopavlići za srpstvo i pravoslavlje (prvi dio)

Piše: Miljan Stanišić

11. avgusta navršava se 608 godina od prvog pisanog pomena Bjelopavlića. Taj dokument iz 1411. godine nalazi se u dubrovačkom arhivu, a odnosi se na pismo Jeleni Balšić od dubrovačkog kneza i vlastele, u vezi incidenta sa njihovim karavanom, pri čemu se tu pominju i Bjelopavlići, jer je on “ ‘šli od Srbalj„, kako se navodi u dokumentu, t.j. prolazio i tom teritorijom, što svjedoči da su Dubrovčani ovaj prostor prepoznavali kao srpski, a to pismo je pisano ćiriličnim pismom. Iako se Bjelopavlići, dakle, pominju 1411. godine, oni postoje mnogo ranije, jer je Bijeli Pavle sa rodbinom u ove krajeve došao tridesetih godina 14. vijeka iz Metohije, što je moguće utvrditi na osnovu turskog deftera iz 1477. godine. U to se uklapa i prvi zapis Danila Pavkovića, prvih godina 19. vijeka, koji je u svojim memoarima zabilježio sjećanje, prenošeno s koljena na koljeno, kada je i zbog čega Bijeli Pavle iz srpske oblasti Hvosno, Metohije, prebjegao na prostore koji će se kasnije po njemu nazvati Bjelopavlići, ističući da je on „pobjegao u višepomjanuta Brda 1331. godine, kada je visokog kralja Uroša sin Stevan Dušan postavio u tamnicu. Pričina Pavlova bjegstva, što se držao pravosudija i visokog kralja Uroša i za uteć srdžbu Dušanovu, ukrivao se po višepomjanutim nepristupačnim brdima i porod Pavlov prozva se Bjelopavlić“. Ovaj zapis Danila Pavkovića se potpuno uklapa i u vremenski okvir, t.j. rodoslovno stablo, koje možemo izvesti na osnovu turskog deftera iz 1477. godine, tako da se sa sigurnošću može tvrditi da je Bijeli Pavle na ove prostore došao 30.-tih godina 14. vijeka, a njegovi potomci su ponosno isticali da su Nemanjićkog porijekla.
O tome sa kojega je etničkog podneblja došao Bijeli Pavle (oblasti Hvosno t.j. područja oko Peći, Prizrena, Istoka), piše i, tada jedan od vodećih etnologa, Pavel Rovinski, koji ističe da je etnička struktura stanovništva tadašnje Metohije „bila čisto srpska oblast i srpski element se mnogo dalje prostirao“, a da se tu dugo živjeli Nemanjići, i nalazila se srpska patrijaršija, srpska prestonica i veličanstvena srpska svetinja Manastir Visoki Dečani. To potvrđuje i Dečanska hrisovulja iz 1330. godine, u kojoj je popisano stanovništvo te oblasti. Preko 13 hiljada popisanih imena su bila srpska. Na tom, ali udaljenijem, području nalazio se i neznatan broj Arbanasa koji su živjeli ponunomadskim i nomaadskim načinom života na planini Prokletije, a tek najezdom Turaka na ta područja, oni im se priključuju, upadaju u ravnicu i uspijevaju da sa njima djelimično potiskuju srpsko stanovništvo. Dominantno stanovništvo na teritoriji na koji je došao Bijeli Pavle činili su Lužanski Srbi, čiji potomci i danas žive u Bjelopavlićima. Ukorijenjena srpska svijest, pripadnost pravoslavnoj vjeri, suživot na istoj teritoriji, međusobni kulturni uticaju, borba protiv zajedničkog neprijatelja i dr. faktori, uslovili su da su se Lužani vremenom stopili sa Bjelopavlićima, pa su početne razlike vremenom nestajale.

Pojedina brdska plemena, predvođena Bjelopavlićima, uslovili su potpisivanje sporazuma, septembra 1455. godine, između Zete, prevođene Stefanom Crnojevićem, kojega su smatrali „mletačkim čovjekom“, a u ime Mletačke republike, njenim providurom Jovanom Boladinom.

Ugovorom je bila priznata izvjesna potčinjenost Zete Mlečanima, a kao razlog sporazuma je bila navedena narastajuća opasnost i potreba zajedničkog otpora Turcima. Međutim, Mlečani su htjeli „jednim metkom da ubiju dva zeca“, tj. da oni zajednički učestvuju u borbi protiv Turaka, a da postepeno te prostore „polatine“, t.j. njene žitelje prevedu u katoličku vjeru. Mlečani su za upravitelje pravoslavnih svetinja već bili postavili svoje katoličke sveštenike, kao prvi korak unijaćenja, a potom i potpunog pokatoličavanja.

Bjelopavlići i još nekoliko brdska plemena, prozreli su lukavu latinsku igru, pa su prihvatanje sporazuma uslovili time da Mlečani prihvate da upravu nad pravoslavnim crkvama ne budu imali, kako navode, latinske starješine, već samo oni pravoslavne vjere: „Da ne bude nikakvoga popa ili arhiepiskopa katoličkog nad našim crkvama, već da bude od naše vjere nastojnici naših crkava i da ne bude pod latinskim arhiepiskopom iz Krajine. Mora se postaviti Mitropolit slovenske vjere, jer se onaj Mitropolit iz Krajine naziva Mitropolitom Zete i on postavlja naše sveštenike, bez kojih ne možemo biti“.

Mlečani su morali da prihvate ovu tačku sporazuma i ona je uvrštena kao posebna tačka ugovora (br. 8). Bjelopavlići i još neka plemena na ovaj način su spriječili da se ovi prostori latinizuju, t.j. pokatoliče. Svjedoci smo da se slične tendencije, koje nameću montenegrinske vlasti, dešavaju i danas u Crnoj Gori (sa planom podržavljenja crkvi, uperene direktno protiv SPC, forsiranjem t.zv. CPC, na čelu sa raščinjenim i anatemisanim Mirašem Dedejićem i sl.).
Bjelopavlići su kroz istoriju imali izuzetan strategiski značaj kao spona Stare Crne Gore i Brda, kao veza sa Nikšićem i Hercegovinom, a s druge strane sa Podgoricom i dalje, pa su, pored plemena Kuča, najviše bili na udaru turske vojske, jer sa ovladavanjem Bjelopavlića Turci bi time i odvojili Staru Crnu Goru od Brda i tako bi im bili lakša meta, sa ciljem da ih potpuno potčine. Nepristajanje na gubitak slobode i otpor turskoj okupaciji bio je usađen u svijesti bjelopavlićkog čovjeka, sa ciljem da ne samo sebi pomognu, nego i da se povežu i sa ostalom srpskom braćom iz drugih brdskih plemena, Stare Crne Gore i Hercegovine i da se na taj način zajednički što uspješnije odupru neprijatelju. Veliki ustanak koji je krajem 16. vijeka zahvatio crnogorska, brdska i hercegovačka plemena, u Bjelopavlićima je nastavljen i početkom 17. vijeka, pa su se oni odrekli da Turcima plaćaju harač.

U odmazdi Porta šalje 1612. godine brojnu vojsku, pod komandom Mehmed-paše. Ona je iznenada napala na Bjelopavliće, popalila brojne kuće i zarobila oko 800 staraca, žena i djece. Svi Bjelopavlići „u borbi na život i smrt“, konsolidovaše se i suprostaviše Turcima, pri čemu su u protiv-napadu uspjeli da ubiju oko 300 Turaka i zaplijene im konje i komoru. Naredne, 1613. godine, Bjelopavliće napadne još brojnija turska vojska pod komandom Arslan-paše. Bjelopavlići su očekivali napad, pa ga spremno dočekaše u Kosovom Lugu, gdje su uspjeli da odvrate Turke i pobiju nekoliko desetina njihovih vojnika i zaplijene im konje i komoru. Do Mletačke republike stigle su neobične vijesti da je maleno bjelopavlićko pleme u dva navrata porazilo daleko brojniju i modernije naoružanu tursku vojnu silu. Zato su poslali svoga izaslanika iz Kotora Marijana Bolicu da pođe na licu mjesta i uvjeri se u njihovu vjerodostojnost. Kada se Bolica u to uvjerio poslao je izvještaj Mletačkog senatu, u kojemu, pored ostalog, ističe da je Bjelopavlićima „glavna snaga u jednodušju, jer su za odricanje danka caru i davanja dohotka spahijama, dali vjeru drug drugu pod zakletvom, da ne izda jedan drugoga. Narod je tako hrabar, odvažan i bistar i takav je poredak u borbi da čovjek mora da se divi…“.

Pop Milutin Bošković, bjelopavlićki knez, u dogovoru sa drugim bjelopavlićkim prvacima, presudno su uticali da vladika Vasilije izabere Ostrog za sjedište svoje eparhije, pri čemu su se obavezali da će ga fizički braniti (što su brojno puta činili) i materijalno pomagati (svaka kuća je davala bagaš žita, svake druge godine po ovna kao i sir, vunu i dr.pomoć). Ti darovi, u uslovima materijalne oskudice, bili su značajni za funkcionisanje i život u Manastiru, i oni su davani u kontinuitetu.

Ovakva dobročinstva Bjelopavlića, Sv. Vasilije je nagradio velikim božanskim darom, a njegove čudotvorne mošti štitile su ovo pleme da opstane u mnogobrojnim iskušenjima, kao što su bili česti ratovi, koje su oni vjekovima vodili protiv višestruko brojnijih zavojevača.