Bokeljski pojmovnik

Piše: Nikola Malović

Zaliv

Boka Kotorska je geografsko čudo. Nalazi se u Klubu najljepših zaliva svijeta, i pod zaštitom je Uneska. Naučnici su i danas nesaglasni u vezi s tim da li je, ili nije, Boka Kotorska fjord. Jedni kažu da jeste – jer naprosto vide da Boka jeste fjord. Drugi kažu da nije, jer fjordova nema na Mediteranu: ima ih samo na evropskom sjeveru (Norveška), i na južnoameričkom jugu (Čile).

Zimi je ovo najkišniji dio Sredozemlja, a ljeti – s najmanje padavina u Evropi.

Upitan da li je vidio ljepši zaliv tokom svojih putovanja, svaki bokeljski pomorac odmahuje glavom. Upitan da još jednom porazmisli u vezi s tim da li je vidio od Boke ljepši kakav zaliv na svijetu, svaki pomorac odmahuje glavom.

Pomorstvo

Sve što u Boki Kotorskoj nije niklo iz proste razmjene ribe za maslinovo ulje, ulja za kozu, koze za knjigu i knjige za zlato – rodilo se iz pomorske trgovine. Gradovi su nikli iz pomorske trgovine. Familije su se obogatile i poslale djecu na škole.

Ali pomorci nisu bili samo trgovci, nego nužno i ratnici (valjalo je braniti se od pirata!), i bili su mecene – pokrovitelji umjetnosti. Morskim zlatnikom plaćali su zlatarstvo i ostalo: ikonopisanje, knjigopisanje, zidarstvo, ljekarstvo, školstvo… Kad su se pojavili parobrodi (19. v), u Boki vlada opšte tehnološko opozicionarstvo. Kapetani s jedrenjaka, katolici i pravoslavci ujedinjeni, s pravom lupaju šakom o sto: Parobrodi su ružni! Ne nude oni umjetnost navigacije!; Nema na njima ars nauticae!

Boka Kotorska ponosi se slavnim pomorcima. Jedan je oplovio svijet kao prvi južni Sloven (Stevan Vukotić), a jedan kao prvi Južni Sloven na vlastitom pak brodu (Ivo Vizin); treći je učio ruske plemiće nautici (Marko Martinović), četvrti je bio admiral ruske Baltičke flote (Matija Zmajević), peti admiral ruske Crnomorske flote (Marko Vojnović), šesti je oteo najveći turski ratni brod (Petar Želalić), sedmi je… deseti je… sto prvi je…

Škole

Najstarija zalivska škola (1803. g) na narodnom, srpskom jeziku nalazi se u Morinju. Mnoge potom učione na srpskom ne finansiraju okupatori, nego sami mještani. I svi su oni u vezi sa morem i pomorstvom.

Kotorska Gimnazija baštini tradiciju od 13. vijeka; Pomorska škola, iako drevna – državna je tek od 1849. U srednjem vijeku ministri finansija (u današnjem smislu te riječi) bili su Bokelji, i bili su velikodostojnici na srpskom dvoru. Zvali su se protovestijari.

Danas, pak, kuda? U Beograd? Zagreb? Beč? Rim? U USA? Rusiju? Kinu? U ni jedan od ponuđenih odgovora? Kuda poslije elementarnih škola, pitanje je kao uklesano u svakom trenutku školske plavo-bijele istorije.

Biljke

Niko ko nije stručnjak za biljke ne može sa sigurnošću da kaže koja biljka jeste, a koja nije u Zalivu autohtona. Pomorci su vjekovima donosili sjemena i sadnice, pa su najljepši Zaliv na svijetu i pretvorili, dodatno, u jedinstveni botanički vrt.

Zanemarimo li palme kojih po Mediteranu ima svugdje, fejoa (Feioa selowiana) je sasvim rijetka voćka, porijeklom iz Južne Amerike, ukusna, kao jagoda, a bere se s drveta, u oktobru. Na stotine je ovdje neobičnih biljaka. Ipak, za roze se oleander (Oleander neritum) kazuje da je autohton, samonikao Božjom promisli iz golog kamena nalik karfiolu, iznad Risna. Vremenom su, ukrštanjem dobijene i  druge boje.

Oleander je lijep, ali i otrovan. Kao svaka ljepota, ruku na srce. 

Crkve

Na malom prostoru stislo se oko 300 crkava. Preko 200 ih je srpskih pravoslavnih, i oko 100 ih je rimokatoličkih. Na ostrvu Sv. Arhangela Mihaila (Ostrvu cvijeća) u Tivatskom zalivu, Sveti Sava osnovao je 1219. g. Zetsku episkopiju, preteču današnje Mitropolije crnogorsko-primorske. Manastir Savina u Herceg Novom drugo je ortodoksno zalivsko središte, s bogatom riznicom. U kotorskoj katedrali Sv. Tripuna (1166) čuvaju se mošti Sv. Trifuna. Poznata Gospa od Škrpjela pred Perastom nalazi se na svim prospektima Bokeljskog primorja. Jedinstvena je na svijetu po tome što je izgrađena na vještačkom ostrvu. I danas, svakog 22. jula, traje nasipanje kamena oko ovog ponosa zalivskog katoličanstva.

Istorija Boke Kotorske

Iako ne mora da znači da bi postojanje knjige koja u naslovu ima riječ „ISTORIJA“ bilo prihvaćeno od svih strana, dobro bi bilo da postoji „Istorija Boke Kotorske“.

Jedan od razloga zašto ona ne postoji leži u činjenici da ih je gotovo nemoguće napisati. Te istorije…

Jer: viševjekovne se vlasti u zalivu mjere nekolikim viševjekovljima (katkada istovremenim!): grčkim, ilirskim, rimskim, vizantijskim, zetsko-nemanjićkim, turskim na zalivskom zapadu, mletačkim na istoku (što predstavlja jedinstven geografski paradoks!) – a austrijskim posvud (u čak dva duga navrata), zaključno sa 1918. Tada se Boka ujedinila sa Srbijom, ne prvo sa Crnom Gorom.

Bokom su, ali kraće, vladali i Španci, i Ugari, i Rusi, i Francuzi, i Italijani, i Nijemci, Jugosloveni i Crnogorci. Opšte je mišljenje da se vlast pretposljednjih nije računala za nenarodnu.

More

Boka Kotorska je prirodna luka. Nedostatak plodne zemlje uticao je na to da se ljudi odavno otisnu na pučinu.

Ribari kazuju da je plava, jeftina riba, ishranila generacije i generacije.

Sve stare kuće okrenute su ka moru. S te strane dolazili su očevi familija, ali i opasnosti.

More je bokokotorski civilizacijski internet.

Mnogi se Bokelji rađaju sa plavim očima. Mnogi ih sklope, i budu pokopani na grobljima s pogledom na more. Od svake crkve, preko grobljanskih krstova i bujne vegetacije – puca pogled na more.

Nebo je drugo ime za more.

Život se kreće između ta dva vitalna plavetnila.

(Izvor: Pečat)