Dan sećanja na holokaust – pravo na nezaborav, da se nikada više ne ponovi

Piše: Ostoja Vojinović

Danas političari treba da ćute, treba da se čuje samo glas samo preživelih.

Međunarodni dan sećanja na holokaust obeležava se 27. januara jer je toga dana 1945. godine ulaskom trupa sovjetske Crvene armije oslobođen koncentracioni logor Aušvic – Birkenau, najveći i najozloglašeniji logor nacističke Nemačke. Logor smrti Aušvic–Birkenau nalazio se na teritoriji koja danas pripada Poljskoj, iako je u to vreme bila sastavni deo nemačkog Rajha. Tokom pet godina postojanja, u njemu je bilo više od 1,3 miliona ljudi iz cele Evrope, među kojima je bilo najviše Jevreje, a 1,1 milion je ubijeno. Tu je život izgubilo 75 hiljada Poljaka, 21 hiljada Roma, 15 hiljada Rusa, te oko 15 hiljada pripadnika ostalih naroda.Tek oko 7 hiljada ljudi doživelo je njegovo oslobođenje.

Generalna skupština UN je 1. novembra 2005. godine donela zvaničnu rezoluciju o obeležavanju Međunarodnog dana sećanja na žrtve holokausta. Rezolucija apeluje na sve članice UN da poštuju sećanje na žrtve Holokausta, i ohrabruje razvoj obrazovnih programa o istoriji Holokausta, čime se želi pokazati odlučnost da se pomogne u sprečavanju čina genocida u budućnosti.

Drugi svetski rat odneo je preko šest miliona nedužnih žrtava – pripadnika jevrejskog naroda koji se našao na meti sistematskog istrebljenja od strane nacističke Nemačke, kao i drugih marionetskih država među kojima je bila i Nezavisna Država Hrvatska (NDH).

„Građanin Rajha je osoba koja uživa zaštitu nemačke države i koja ima posebne obaveze prema državi. Status podanika države stiče se u skladu sa zakonima Rajha i zakonima o državljanstvu Rajha. Građanin Rajha je svaki podanik države nemačke ili srodne krvi, koji svojim ponašanjem dokaže da je spreman i sposoban da verno služi nemačkom narodu i Rajhu. Državljanstvo Rajha dobija se izdavanjem potvrde o državljanstvu. Samo građani Rajha imaju sva zakonom propisana politička prava“.

Sa ovih pet rečenica, tačnije dva člana i tri tačke Nirnberškog rasnog zakona, proglašenog 15. septembra 1935. godine, postavljeni su temelji nesmetanog progona i istrebljenja Jevreja i svih drugih „nearijevaca“ nacističke Nemačke i okupiranih teritorija.

Obilato koristeći aktuelnu društvenu situaciju ekonomske krize i generalno neraspoloženje stanovništva usled nepovoljnih ekonomskih uslova, nacionalsocijalistička vlast razvija antisemitizam, koji kao zamisao počiva na neopravdanoj, bezrazložnoj i neosnovanoj netrpeljivosti prema jevrejskom narodu, najviše kroz uvođenje straha od jevrejskog religijskog identiteta, razvijanja ideje o strahu od jevrejske ekonomske dominacije, što je posledica kulturalnog negativnog stereotipa o Jevreju kao bogatom pojedincu.

Koristeći faktor svetske ekonomske krize koja pogađa i Nemačku tokom prvih decenija 20.veka, Adolf Hitler započinje promociju ideje o “krivcu”, pri čemu u isto vreme promoviše i koncept “arijevske rase”, odnosno zamisli o “čistom” nemačkom narodu, što za posledicu ima radikalno razdvajanje stanovništva na prvo, “vrednije” – nemačko, i drugo, među kojima je jevrejsko stanovništvo izdvojeno kao ono koje je označeno kao izvor svih nedaća.

U takvoj atmosferi antisemitizam je relativno lako bio promovisan i prihvatan što je veoma brzo dovelo i do praktičnih društveno političkih rešenja i mera i zakona, koji su najpre podrazumevali diskriminaciju (Jevreji i Jevrejke su morali nositi posebna obeležja na garderobi, ograničavano im je ili onemogućavano kretanje, pravo na školovanje, rad, na učešće u javnom i društvenom životu), a potom i organizovano mučenje i ubijanje. Sve ovo je naročito intezivirano od 1939. godine, od kada su osnivani i organizovani koncentracioni logori u koje su Jevreji, zajedno sa drugim narodima i nacistima nepoželjnim društvenim grupama odvođeni na prisilan rad ili, mnogo češće, da bi bili brutalno ubijeni.Teško je ispratiti sve ratne zločine i žrtve nacističkog sistema vlasti, s obzirom da su dokazi vrlo često brižljivo sklanjani, a tela žrtava spaljivana u masovnim krematorijumima.Tokom II svetskog rata u holokaustu je ubijeno oko 6 miliona Jevreja (oko 70 % ukupne jevrejske populacije u tadašnjoj Evropi), kako odraslih, tako i dece, dok su Jevreji često bili i predmet maltretiranja, medicinskih eksperimenata i nehumanog tretmana koji ih je pre ili kasnije vodio do sigurne smrti.

Nacistička masovna ubistva evropskih Jevreja nisu bila samo tehnološko dostignuće industrijskog društva, već i organizovano dostignuće birokratskog društva. Ovu rečenicu napisao je Zigmunt Bauman, poljski sociolog u svom delu “Modernost i holokaust” 1989. godine. Nacisti su u duhu moderne civilizacije približili racionalnost industrije i birokratije, a s obzirom na to da racionalnost odlikuje pronalazak najefikasnijih sredstava za postizanje nekog cilja, on je ubrzo i zadat – uništiti Jevreje!

Ono što holokaust zapravo i razlikuje od brojnih masovnih ubistava tokom istorije, jer je masovnih ubistava bilo i mnogo pre II svetskog rata, jeste upravo koncept modernosti. Bez nje i racionalnosti holokaust bi bio nezamisliv u obliku u kojem je učinjen, i njega nisu stvorile razularene i mentalno bolesne osobe, već su ga stvorili državni zvaničnici, u potpunosti legitimno izabrani od strane svog naroda. Dakle, sasvim “normalni” i racionalni.

Zato se holokaust nikako ne može posmatrati kao nešto iracionalno, jer iracionalnim se može okarakterisati masovno ubistvo izazavano besom i drugim afektivnim reakcijama, dok se za ovakav genocid ne može reći da je bio loša epizoda u istoriji čovečanstva. Za genocide ovakvih razmera bila je potrebna izuzetno racionalna birokratska organizacija, gde je sve bilo gotovo savršeno organizovano i isprojektovano.

Kako Bauman navodi, i nakon 60 godina, jeziva saznanja o holokaustu nisu uspela da probude svet iz “etičke pospanosti”. Nakon pada nacizma i kraja holokausta ipak se nije ušlo u svet sigurosti, već se naprotiv ušlo u svet formiranja novih imperijalnih sila sa novim racionalnim ambicijama. Naravno, mogućnosti uništenja mnogo su veće, i danas u eri nuklearne tehnologije, ne samo da postoji mogućnost uništenja celog naroda ili država, jer sa današnjom tehnologijom i organizacionim znanjima, posledice negativne “upotrebe” tekovina modernosti mogu biti pogubne.

Posledice holokausta su nesagledive. Ne samo da je planirana i u suštini izvedena genocidna aktivnost u odnosu na jevrejski narod, već su kroz medije, javni, društveni i kulturni prostor aktivno ojačavani stereotipi i predrasusde kako u odnosu na jevrejski narod, tako i u odnosu na druge narode i društvene grupe koje je nacistička politika smatrala nepodobnim, i onima koji se nisu mogli uklopiti u diskriminatorski koncept arijevskog društva.Pomenuti stereotipi učinili su nenadoknadivu štetu ne samo savremenicima nacističke Nemačke, već i generacijama rođenim posle II svetskog rata, kao i generacijama savremenog doba, koje se i danas bore sa nasleđenim predrasudama u odnosu na društvene i kulturalne različitosti.

Sećanja na žrtve holokausta danas se čuvaju u muzejima i arhivima širom sveta, a najveći su Jad Vašem u Jerusalemu i Memorijalni muzej Holokausta u Vašingtonu.

Holokaust je ime za sistematski državni progon i genocid nad različitim etničkim, verskim i političkim grupama ljudi tokom Drugog svetskog rata od strane nacističke Nemačke i njenih saradnika.

Holokaust (grčki – olokauston:potpuno spaljen) je žrtva paljenica bogovima ili dušama pokojnika kod Grka i Rimljana, pri kojoj se obično (za razliku od drigih tipova žrtava) spaljivala cela žrtvena životinja.

Reč holkaust prvi je za taj genocid (koji sami Jevreji označavaju hebrejskom reči šoa – nevolja, uništavanje) upotrebio crkveni sabor protestantskih crkava tadašnje Zapadne Nemačke. Postepeno je ušao u opštu upotrebu i danas je to osnovno značenje reči.Upotrebljavana je zbog posebnog značaja i inteziteta mržnje prema Jevrejima i ideološke osude judaizma, koja se izdvaja od postupaka prema drugim nacističkim žrtvama, a ima svoje duboke korene u hrišćanskoj civilizaciji (antisemitizam).

Pored Jevreja i Srbi su u velikoj meri bili žrtve nacističkih zločina, a pored Aušvica, Treblinka, Mathauzen, Dahau, Majdanek, Jasenovac, Staro Sajmište, Jajinci, predstavljaju samo neka od masovnih stratišta nevino postradalih tokom Drugog svetkog rata.

Aušvic

Aušvic je bio najveći nacistički koncentracioni logor.Bio je smešten u južnoj Poljskoj, 50 km zapadno od Krakova i 186 km od Varšave. Ime je dobio po obližnjem selu Osvjenćim (na nemačkom – Aušvic). Posle nemačke okupacije Poljske u septembru 1939.godine Osvjenćim je postao deo Nemačke i ime mu je promenjeno u Aušvic.

Komadant logora Rudolf Hes svedočio je na Nirnberškom procesu da je do 2,5 miliona ljudi umrlo u Aušvicu.Većina žrtava ubijena je u gasnim komorama uz korišćenje gasa Ciklon – B. Drugi razlozi stradanja bili su sistematsko izgladnjivanje, prisilan rad, izostanak medicinske nege, pojedinačna pogubljenja i medicinski eksperimenti. U Aušvic su dopremani logoraši iz svih delova Evrope u svakodnevnim konvojima. Po dovođenju u logor, deljeni su u tri grupe: Prva grupa otpremana je odmah u gasne komore, gde je dnevno ubijano 20.000 ljudi, druga grupa korištena je kao besplatna radna snaga u fabrikama, a treća grupa, koju su činili blizanci, ljudi sa urođenim anomalijama i zdrave mlade žene, podvrgavana je medicinskim eksperimintima od strane vođe nacističkog medicinskog tima dr Jozefa Mengelea, poznatog kao “anđeo smrti“. Logor je obezbeđivalo 6.000 pripadnika SS (odredi mrtvačkih glava).

27.januara 1945. godine vojnici Crvene armije ušli su u kompleks logora Aušvic, gde su zatekli 7.500 izgladnelih i bolesnih na smrt zatočenika. Logor Aušvic – logor smrti ostaće u istoriji ljudskog roda upamćen kao simbol najvećeg ljudskog stradanja u novovekovnoj civilizaciji.

Jasenovac

Jasenovac je najveći koncentracioni logor za ubijanje ljudi na teritoriji Hrvatske. Ovaj logor je zapravo bio kompleks od nekoliko podlogora u neposrednoj blizini, na obali reke Save, oko 100 km južno od Zagreba.Logor za žene, Stara Gradiška, koji se nalazio male dalje, takođe je bio u sastavu ovog kompleksa.

Jasenovac je osnovan u avgustu 1941. godine, a bio je rasformiran tek aprila 1945. stvaranje samog logora, upravljanje, kao i nadzor nad njim bili su povereni trećem odeljenju Ustaške narodne službe na čelu sa Vjekoslavom Maksom Luburićem, koji je lično odgovarao za sve što se događalo unutar logora. Više od 700 hiljada ljudi pobijeno je u Jasenovcu, uglavnom Srba, Jevreja, Roma i protivnika ustaškog režima.Broj jevrejskih žrtava kreće se između 20 i 25 hiljada, od kojih je većina pobijena do avgusta 1942. godine, nakon čega je otpočela deportacija hrvatskih Jevreja u Aušvic.

Između 700 hiljada i 1 milion ljudi pobijeno je u Jasenovcu, uglavnom Srba. Ni do danas se ne zna tačan broj.
Jevreje su u Jasenovac slali iz svih krajeva Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Većina je ubijana odmah po dolasku, na nekom od stratišta blizu logora. Oni koji su ostavljani u životu bili su uglavnom ili visoko obrazovani ili zanatlije čije im je znanje i umeće bilo potrebno i koji su radili u radionicama i fabrikama u Jasenovcu. Životni uslovi u logoru bili su krajnje surovi praćeni oskudnom, slabom hranom, bednim smeštajem i neverovatnim i okrutnim ponašanjem ustaških čuvara. Ovde su korišteni najraznovrsniji oblici mučenja uz ubijanje sekirama, maljevima, streljanjem i vešanjem po drveću i banderama.

Prosto rečeno – u Jasenovcu su ustaše prevazišli sve ono što čak ni najbolesniji um nije mogao da zamisli po pitanju brutalnosti sa kojom su ljudi ubijani. Ljudi utamničeni u Jasenovcu jednostavno više nisu bili ljudska bića već objekti podesni za iživljavanje ustaških hirova. Za spoljni svet, Jasenovac je predstavljan kao radni logor, a ustaška propaganda je pokušavala da predstavi koncentacione logore i svom narodu i svetu, kao mesto korisnog rada. Nakon savezničkog bombardovanja logora u martu i aprilu 1945. godine, tokom kojeg su uništeni mnogi objekti unutar logora, zapovednik logora Vjekoslav Maks Luburić naredio je likvidaciju svih zatočenika, kao i da se logor do temelja sruši i spali, kako bi se na taj način prikrili svi tragovi zločina. Poslednja grupa žena likvidirana je u predvečerje 21. aprila, a 22. aprila deo poslednjih muških zatvorenika odlučio se na pokušaj proboja iz logora, i od njih 600 proboj je preživelo 107 zatočenika.

Sećanje na žrtve holokausta predstavlja opomenu svima u svetu. Potreba saznavanja činjenica, njihovog usvajanja i promišljanja strašnih posledica holokausta doprineće da se u Srbiji, kao i u drugim demokratskim državama, masovno stradanje Jevreja, Srba i ostalih naroda i etničkih grupa u Drugom svetskom ratu i u budućnosti sagledava kao ono što po svom karakteru i obimu jeste – kao jedan od najvećih zločina protiv čovečanstava u svetskoj istoriji.

Kod pisanja teksta korišćeni materij sa portala srpska istorija