Dedijerove beleške o Americi

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Vladimir Dedijer (Beograd, 4. februar 1914 – Boston, 30. novembar 1990) bio je istoričar, novinar, publicista i istaknuti učesnik NOP-a. Otac Jevto, poreklom Hercegovac, bio je docent geografije na Beogradskom univerzitetu, a preminuo je 1918. godine od posledica španskog gripa. Stariji brat Stevan izgradio je karijeru nuklearnog fizičara i socijalnog teoretičara, a posle njegove smrti, supruga Karin objavila je knjigu Špijun kog smo voleli u kojoj je otkrila neke nepoznate detalje iz njegove obaveštajne delatnosti.

Vlado Dedijer je osnovnu školu i gimnaziju završio u Beogradu, a zatim upisao Pravni fakultet koji zbog nedostatka novca nije mogao da finansira. Zbog toga je bio prinuđen da radi kao dopisnik lista Politika, najpre iz zemlje a potom iz inostranstva. Kao član KPJ je, uz M. Đilasa, jedan od najistaknutijih partijskih propagandista u vreme izbijanja ustanka 1941. godine. U oktobru 1941. godine ranjen je prilikom opsade Kraljeva, a posle toga je ostatak rata proveo u Agitaciono-propagandnom odeljenju Vrhovnog štaba. Za vreme Bitke na Sutjesci izgubio je suprugu Olgu koja je bila hirurg u Drugoj proleterskoj diviziji.

Kao veoma obrazovan čovek zauzimao je istaknute položaje u socijalističkoj Jugoslaviji. Bio je učesnik Osnivačke konferencije UN u San Francisku 1945. godine i predstavnik Jugoslavije na Konferenciji mira u Parizu 1946. godine. Po povratku je uređivao Borbu, tada najuticajnije državno glasilo, a bio je i predavač istorije na Univerzitetu u Beogradu. Za vreme Informbiroa bio je član raznih pregovaračkih misija i još u to vreme je počeo da prikuplja podatke za svoje najkontroverznije delo Prilozi na biografiju Josipa Broza. Tokom Titovog obračuna sa Đilasom 1954. godine tajno je osuđen na godinu i po dana uslovno, ali je kasnije sud ovu odluku poništio. U avgustu 1954. godine podneo je ostavku na sve partijske funkcije i napustio politički život. Naredne godine prešao je u SAD gde je dobio zvanje akademika istorijskih nauka. Posle toga povremeno je dolazio u zemlju gde je nastupao kao autor knjiga. Druga supruga mu je bila Vera Križman, Slovenka, sa kojom je imao kćer Bojanu i sinove Borivoja (umro 1958), Branimira (stradao u saobraćaju 1966) i Marka. Dedijer je kremiran i sahranjen u Ljubljani pored svojih preminulih sinova.

U SAD je postao član i predsednik Raselovog suda. U tom svojstvu dosta se angažovao na širenju istine o zločinima u Jasenovcu za vreme NDH, kao i prilikom istraživanja zlodela u Vijetnamu i Latinskoj Americi. Jedan je od koautora prilikom pisanja udžbenika Istorija Jugoslavije od 1918. a posle njegove smrti Antun Miletić ga je naveo kao koautora knjige Protiv zaborava i tabua – Jasenovac (1941-1945). Dedijer se angažovao i u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu. Iz njegovog obimnog stvaralaštva najveću pažnju privlačile su dnevničke beleške iz rata, zatim čuvena knjiga Sarajevo 1914 (objavljena 1966), potom izbor dokumenta Vatikan i Jasenovac (1987) i dr. Svakako njegova najpoznatija knjiga je Novi prilozi za biografiju Josipa Broza koja se u više tomova pojavila posle Titove smrti 1980. godine. I pored velikog interesovanja ova knjiga nije suviše odudarala od dotadašnje partijsko-propagandne predstave o ličnosti Josipa Broza, pa je kao takva izazvala i svojevrsno razočaranje – naročito dela srpske javnosti, koja je očekivala da je Dedijer u stanju da iznese neke nove detalje iz Brozove biografije. Ovo tim pre jer je, baš u to vreme, među Srbima otpočeo proces „spontane detitoizacije“ čiji su nosioci bili misleći intelektualci okupljeni u raznim udruženjima i nepartijskim forumima. Sa ove vremenske razdaljine teško je oceniti ideološku poziciju Vladimira Dedijera. Nema sumnje da su njegova opredeljenja bila levičarska, ali isto tako nema dileme da nije bio ličnost krutih ideoloških stavova. Najbolji dokaz za to je njegova nevelika ali filigrantski napisana knjiga Beleške iz Amerike o kojoj će biti reči u ovom ogledu.

Njujork tajms

Knjiga Beleške iz Amerike nastajala je od aprila do jula 1945. godine tokom Dedijerovog boravka za vreme Osnivačke konferencije Ujedinjenih nacija u San Francisku. Reč je o devet reportaža koje svaka iz svog ugla oslikavaju društveni i politički život ove velike države. Čitalačku pažnju već na prvi pogled privlače naslovi: Luj Adamič, Naš prijatelj Volter Bronštajn, Kod Čarlija Čaplina, Usputne beleške iz Holivuda, kao i reportaža Dva sata kod plemena Crna noga. Ipak, u središtu Dedijerovog istraživanja je analiza pisanja američke štampe, njena vlasnička struktura, zatim društvena pozicija novinarske profesije i konačno njen uticaj na donosioce ključnih političkih odluka i američke mase. Otuda se Dedijer prilikom analize američke štampe pridržavao određenog kriterijuma izlažući najpre ocene o nezavisnim i liberalnim listovima, potom novinskim agencijama i časopisima, a zatim trustovima štampe, uz kratak osvrt o položaju radničke štampe, koji prethodi zaključnim razmatranjima.

Dedijerovo istraživanje je započelo predstavljanjem najuticajnijeg američkog dnevnog lista Njujork tajmsa. Mada je reč o novini koja u SAD nema ni približno najveći tiraž (449 hiljada primeraka radnim danima, a nedeljom 819 hiljada primeraka) nema sumnje da je Tajms glasilo koje je u to vreme (1945) imalo ogroman uticaj na formiranje ukusa svakog dobrostojećeg Amerikanca, od predsednika države do iole istaknutijeg biznismena. U suštini ova novina iskazuje stavove Ministarstva spoljnih poslova, tj. Stejt departmenta kao njegove najuticajnije strukture. Pisan „prilično umivenim engleskim jezikom“ Tajms je tada bio u vlasništvu naslednika čuvenog Adolfa Oksa. Pisac Ferdinand Lunbreg kao suvlasnika ove novine navodi bankarsku grupaciju braće Leman koja je jedna od „šezdeset najuticajnijih američkih porodica“. U vreme ovog istraživanja direktor i vlasnik lista je Artur Sulzberger koji se oženio Ifigenijom Oksa, i tako stekao ogromnu ekonomsku i političku moć u samoj Americi. Podsetimo, posle završetka Drugog svetskog rata Sulzberger je pisao tekstove u kojima je minimizirao sovjetsku ulogu u pobedi nad nacizmom i u isto vreme glorifikovao američku ulogu u tom periodu, dok ga je naša javnost upoznala kao autora intervjua s Titom uoči pristupanja Jugoslavije tzv. Balkanskom savezu 1954. godine.

Dedijer je prilikom istraživanja pisanja Njujork tajmsa izneo zanimljivu ocenu o tome da uticaj ove novine nije obavezno pratila i objektivnost u izveštavanju. Tako je u Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu naišao na časopis Nju ripablik koji je avgusta 1920. godine objavio studiju pod naslovom Proveravanje vesti. Ispitivanje izveštaja u Njujork tajmsu od značaja za Ameriku, o izgledima ruske revolucije u kojoj su autori Volter Lipman i Čarls Merc pregledali oko hiljadu brojeva Tajmsa i način na koji je tokom 36 meseci pisao o Oktobarskoj revoluciji. Tako je ova novina između novembra 1917. godine i novembra 1919. godine tačno devedeset i jedan put izvestila da je sovjetska vlast propala ili da će se to u najskorije vreme dogoditi. Tajms je prema ovoj studiji više puta pisao o Lenjinovom bekstvu iz zemlje, zatim nekoliko puta se pojavila lažna vest o ubistvu vođe Oktobra, a izveštavano je i o masovnim dezerterstvima u sovjetskoj armiji. Tajms je širio dezinformacije o toku građanskog rata u Rusiji i navodnim uspesima trupa generala Denjikina i Kolčaka, a objavio je i laž o tome da su Sovjeti napali Poljake, iako se u stvarnosti desilo da su Poljaci uz pomoć zapadnih sila čak 250 kilometara prodrli na sovjetsku teritoriju. Januara 1920. u Tajmsu su se pojavili i naslovi Sovjeti pripremaju ofanzivu protiv Britanije u Indiji i Mogućnost invazije Evrope koji neodoljivo podsećaju na sadašnje vreme kada se na Zapadu vodi agresivna antiruska kampanja i izmišlja navodno gomilanje stotinu hiljada ruskih vojnika na granici sa Ukrajinom, iako istovremeno Zapad ovu zemlju naoružava i pretvara u svoju vojnu bazu opasno ugrožavajući bezbednost Rusije i svetski mir.

Podstaknut ovakvim izveštavanjem Tajmsa o Oktobarskoj revoluciji, Dedijer se zainteresovao i za način pisanja ove novine o ratnim događajima u Jugoslaviji, uočavajući identičnu matricu. Tako se za vreme rata ova novina ponašala kao informativni bilten ambasadora Fotića u Vašingtonu, glorifikujući ličnost generala Mihailovića i stvarajući legendu o njemu. Tajms je u to vreme partizanske jedinice nazivao „bandama u kojima ima Mađara, Arnauta i svega drugog sem Jugoslovena“. Posle završetka rata Tajms je nastavio da zastupa jednu izrazito antisovjetsku liniju u izveštavanju koja se potom proširila i na ostale socijalističke pokrete u svetu, poput onog u Kini. U isto vreme nije bilo neobično da se na stranicama ove novine pojave hvalospevi o Musoliniju (za vreme rata) ili generalu Franku u Španiji, a što nas uvodi u jednu neobičnu priču o uticaju Vatikana na donosioce ključnih političkih odluka u Americi za vreme i posle Drugog svetskog rata.

Katolički pokret u Americi

Kao što je navedeno Njujork tajms je novina koja u političkom smislu oslikava stavove Stejt departmenta kao najuticajnije grupacije u Ministarstvu spoljnih poslova. Ovaj podatak međutim nije u koliziji sa Dedijerovim saznanjem da je Vatikan u osnovi stvarni kontrolor Tajmsa. Ta kontrola se ostvaruje ne samo kroz povezanost Vatikana sa vlasnicima ove novine, nego i preko novinarskog kadra koji mahom čine irski rimokatolici, baš kao i u pomenutom Stejt departmentu. U vreme nastanka ove studije spoljnopolitički doajen Tajmsa je bila Ana Makormik, koja je uz Voltera Lipmana, bila svakako najpoznatiji američki novinar toga doba. Ova novinarka je u svakom trenutku imala pristup kod predsednika Ruzvelta i ono što je posebno zanimljivo otvoreno ispoljavala svoju rimokatoličku veru. Za vreme rata je vatreno istupala u korist Musolinija, a tokom jednog boravka u Italiji konstatovala da su tamošnja dešavanja povećala ugled rimskog pape. Osim izrazito provatikanske linije ova novinarska zvezda je u uvodnim spoljnopolitičkim esejima zastupala i antisovjetske stavove, i uz belogardejca Stronskog i Hansona Baldvina, uredika vojne rubrike, predstavljala najtvrdokornije antirusko jezgro u ovom glasilu. Što se unutrašnjih pitanja tiče Tajms se otvoreno isticao u zaštiti interesa finansijskog kapitala i tako dosledno zastupao stavove svojih vlasnika.

Ali da se na ovom mestu osvrnemo na Dedijerovo razmatranje uticaja Katoličke crkve na američku štampu i što je možda važnije na donosioce političkih odluka. Naime, nije nikakva tajna da je Katolička crkva, i pored dominacije protestanata u SAD, najuticajniji trust koji utiče na pisanje američke štampe. Opisujući atmosferu koju je ova crkva nametnula američkim medijima ugledni novinar Hejvid Braun je napisao: „Nema ni jednog njujorškog urednika koji ne živi u moralnom teroru od pritiska raznih katoličkih grupa. Nije tu u pitanju broj onih koji vrše pritisak, već je to organizacija Katoličke crkve koja sprovodi takvu akciju“. Zanimljivo je da se ni u jednom američkom uticajnom listu 1945. godine nije mogla pronaći ni jedna jedina kritika na račun Katoličke crkve i njene uloge u Drugom svetskom ratu. Štaviše, pojedina uticajna katolička glasila poput Našeg nedeljnog pastora podržavala su otvoreno fašističke režim širom sveta i temeljno radila na razbijanju antihitlerovske koalicije. Ova novina je redovno primala nemačke servise vesti za vreme rata i podržavala Emanuaela, Musolinija i Franka. Juna 1943. godine se u Pastoru mogla pronaći i ovakva konstatacija o stanju u Južnoj Americi: „Demokratija nikada nije značila u južnoameričkim državama ono što znači ovde kod nas i neprijatelji religije znaju da je demokratija kontrola vlade od nereligioznih sila“. Inače, Naš nedeljni pastor je samo jedna od velikog broja publikacija koje su pod okriljem Katoličke crkve štampani u SAD. Prema podacimaiz 1942. godine njihov ukupan broj je iznosio 332 publikacije koje je čitalo gotovo devet miliona čitalaca. Pored toga Katolička crkva je u SAD imala i svoju novinsku agenciju i niz drugih sestrinskih organizacija za podršku katoličkoj štampi.

Dedijer kao naročit fenomen tog doba uočava pritisak ove crkve na slobodnomisleće intelektualce i kao tipičan primer navodi slučaj Luja Adamiča, slovenačkog intetelektualca projugoslovenske orijentacije koji je zbog kritike Vatikana u svom niskotiražnom glasilu doživeo velike pritiske, a njegov izdavač upozorenja da ne objavljuje knjige „jednog bezbožnika“. Sličnu sudbinu doživeli su i autori poput Bultona, Vilijama Kura i drugih koji su bili žrtve katoličke cenzure u Americi. Reč je o „Nacionalnoj organizaciji pristojne literature“ koja ima svoje kancelarije u Vašingtonu i sledbenike u najuticajnijim američkim institucijama za distribuciju štampe, literature, ali i uticaj na one krugove koji nadziru druge sfere umetnosti. Nema sumnje da je posle rata iz ovih centara katoličkog uticaja u SAD pokrenuta i kampanja čiji je cilj bila rehabilitacija nadbiskupa Stepinca, a što se savršeno uklapalo u novi antisovjetski kurs američke spoljne politike.

Katolička glasila u SAD su s velikim entuzijazmom podržala formiranje jednog „antikomunističkog konzorcijuma“ na Zapadu, posebno u SAD kao članici antihitlerovske koalicije. Na taj način stvorene su pretpostavke da se o ulozi Vatikana u genocidu nad Srbima u NDH na američkom tlu nije ni govorilo, tako da je cela priča ubrzo prevedena na drugi kolosek koji je kreirala atmosfera bipolarizma ustanovljena posle Drugog svetskog rata u međunarodnoj politici. Ovom zaokretu u američkoj spoljnoj politici doprineli su i drugi centri odlučivanja koji su delovali iza kulisa zvanične američke politike. Ovde je pre svega reč o delovanju Saveta za inostrane poslove koji je naročito posle rata proširio uticaj u SAD i postao neka vrsta laboratorije američke spoljne politike. Poznato je da su dugo vremena ključne ličnosti u ovoj organizaciji bili veliki rimokatolici braća Dales, a od kraja šezdesetih i početka sedamdesetih godina 20. veka – Zbignjev Bžežinski, poljski katolik i jedan od najistaknutijih rusofoba u američkoj spoljnoj politici, koji je s položaja savetnika za nacionalnu bezbednost odigrao ključnu ulogu prilikom izbora krakovskog nadbiskupa Karola Vojtile za rimskog papu Jovana Pavla II 1978. godine. Na taj način Rimokatolička crkva se na velika vrata vratila u svetsku politiku i praktično u ime borbe protiv komunizma faktički rehabilitovana za podršku zločinačkim režimima u vreme i posle Drugog svetskog rata.

Susret sa Volterom Lipmanom

Posebna vrednost Dedijerove knjige sastoji se u opisu susreta s nizom uticajnih Amerikanaca. Jedan od njih je svakako znameniti novinar tog doba Volter Lipman. Njegov društveni i politički uticaj je u to vreme daleko nadilazio poziciju jednog novinara. Naime, Lipman je bio jedan od najbližih saradnika predsednika Vilsona i nalazio se među osnovačima superuticajnog SIO. U politički život stupio je kao sekretar socijalističkog kluba na Harvardu gde se povezao sa znamenitim američkim komunistom Džonom Ridom piscem knjige Deset dana koji su uzdrmali svet, a koja je posvećena Oktobarskoj revoluciji. Lipman je ubrzo napustio Rida i približio se predsedniku Vilsonu i pukovniku Hausu. Bio je jedan od autora Deklaracije u četrnaest tačaka, dokumenta koji je predstavljao američki predlog za preuređenje međunarodnih odnosa posle Prvog svetskog rata. Jedno vreme bio je urednik liberalnog Nju ripablika a zatim je prešao u Herald tribjun i iz pozicije republikanca podržao predsednika Ruzvelta.

Lipman je autor knjige Spoljna politika Sjedinjenih Američkih Država i tokom rata se zalagao za saradnju sa Sovetskim Savezom u okviru antihitlerovske koalicije. Pred kraj rata, nekoliko meseci uoči sloma Nemačke, objavio je drugu knjigu Ratni ciljevi SAD u kojoj je pisao o posleratnoj podeli interesnih sfera. On je tu predlagao da se svetska mirovna organizacija podeli na sektore, odnosno sfere uticaja, što logično vodi ka vojno-blokovskoj konfrontaciji i stvaranju jedne vrste posleratnog Saniratnog kordona u odnosu na SSSR. Predlažući formiranje ukupno četiri sektora, Lipman je jedino precizno omeđio granice tzv. Atlantske konfederacije koja pored SAD, obuhvata Engelsku i njene dominione i kolonije, zatim čitavu Latinsku Ameriku, potom Francusku i njene kolonije, Belgiju, Holandiju, Norvešku, Dansku, Švedsku, Italiju, Grčku i Švajacarsku. Za rusku sferu uticaja Lipman predlaže zonu „istočno od Nemačke i zapadno od Rusije“, a što je u sovjetskim krugovima oštro osuđeno.

Dedijer konstatuje da je Lipmanov status u Americi pravi primer novinara koji ne piše samo zapažene kolumne u jednoj novini, nego je i ličnost koja kreira osnovne spoljnopolitičke principe ove države. To praktično znači da se američki predsednici smenjuju ali i da Lipman ostaje kao neka vrsta uticajnog glasnogovornika onih krugova koji zastupaju interese vladajućih krugova u Americi. Reč je pre svega o onim krugovima koji pripadaju tzv. finansijskom kapitalu, uz napomenu da je medijsko tržište deo jedne tako koncipirane američke društvene jednačine.

Vredna pažnje je i Dedijerova opaska o tzv. liberalnim listovima u Americi. Reč je o liberalizmu naročitog karaktera koji više služi „pridobijanju publike“ i to na taj način što ove novine zauzimaju pozitivan odnos prema određenim događajima u svetu i Americi. Opšta karakteristika ovih glasila je da su prividno socijaldemokratske orijentacije, ali i da kao takva prvenstveno služe interesima finansijskog kapitala.

O američkoj štampi

U nastavku izlaganja o američkoj štampi Dedijer se osvrnuo i na glasila poput Vašington posta, Njujork posta i drugih, a koja zapravo nastoje da artikulišu interese raznih grupacija u jednom složenom društvu kakvo je američko. Tu su zastupljeni i interesi protestanata, liberala, bankara, zatvorenih klubova itd. Jedini izuzetak od ovog pravila je nepostojanje iole značajnijeg glasila koje bi se bavilo problemima radničke klase u Americi. Razlog je veoma jednostavan. Za pokretanje jedne novine, koja ima sasvim mali tiraž, potrebno je nekoliko stotina hiljada dolara, a toliki novac poseduju isključivo kapitalisti. Na taj način se pravo na slobodu štampe pretvara u bezvrednu proklamaciju nedostupnu ogromnom broju Amerikanaca.

Mada štampa u Americi treba da služi opštem dobru, realnost je takva da ona pre svega služi interesima njenih vlasnika. Takvo opredeljenje, neobično, otvoreno je na jednom mestu iskazao Volstrit džornal: „Novine su privatno preduzeće koje ne duguje ništa publici, niti mu ona izdaje pravo na izlaženje. I zato rad novina nije uslovljen nikakvim javnim interesom. Novine su izrazita svojina svog vlasnika koji prodaje robu na svoj trgovački rizik“. Na taj način uočava se jasno da su novine „kapitalističko preduzeće koje mora da iskaže profit i da brani interese svojih vlasnika“.

Za kraj istraživanja Dedijer postavlja retoričko pitanje: Ako je sve to zaista tako, i ako je štampa u Americi pod kontrolom finansijskog kapitala, otkuda proističe taj poriv da baš ti krugovi toliko govore o „slobodi štampe i razmeni informacija“, kritikujući sve druge u svetu koji navodno ne praktikuju ovaj idel? U odgovoru na ovo pitanje Dedijer uočava praktične interese vlasnika američke štapme koji bi da inostrana tržišta otvore za plasman svoje robe, tako da je ovde reč o zloupotrebi jedne parole koja služi imperijalističkim ciljevima u najširem značenju tog izraza. Jer kako izuzetno lucidno opaža novinar Danilo Tvrdišić, pogrešno je uverenje da je cilj inostranog kapitala isključivo ostvarenje profita, već je njihov ništa manji interes ovladavanje duhovnom sferom u jednoj zemlji koja je meta kolonizacije.

LITERATURA: Vladimir Dedijer, Beleške iz Amerike, Kultura, Beograd 1945; Smilja Avramov, Trilateralna komisija, Institut za međunarodno pravo i međunarodnu poslovnu saradnju, Banjaluka 2000; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2020.