Dević: Velika većina muslimana-komunista izjasnila se nakon 1945. Srbima – nisu nestali zbog SPC

Piše: Nemanja Dević

U srpskom kalendaru prvi decembar se jednom prilikom rodio pre 29. novembra. Samo o tome nije baš bilo uputno govoriti.

Naravno, reč je o stvaranju Jugoslavije. Iako današnji ideološki Jugosloveni u Beogradu i njihovi saborci iz regiona to do danas prećutkuju ili dodaju večito „ali“, činjenica da tvorac Jugoslavije nije bio Tito već kralj Aleksandar, i da je rodni list te države u Beogradu, ostaje neizbrisiva.

I ideja bratstva i jedinstva, i pomirenja nekadašnjih ratnih neprijatelja, i brisanja starih granica, i jugoslovenske nacije, pa ako hoćete i sletova i štafeta – sve je to prepisano iz Kraljevine. I stvoreno na krilima pobede srpske vojske iz 1918, koja će u Drugoj Jugoslaviji biti okarakterisana kao početak prevlasti velikosrpske buržoazije.

Kad već ne postoji uvažavanje osnovnih i prostih činjenica, šta tek reći o događajima koji zahtevaju ozbiljnije proučavanje i tumačenje, poput Krfske i Majske deklaracije iz 1917, ili oko pitanja unutrašnjeg uređenja i Vidovdanskog ustava iz 1921, o uzrocima i posledicama diktature kralja Aleksandra, o stvaranju Banovine Hrvatske i početku federalizacije države, 25. i 27. martu.

A tek o Drezdenskom kongresu, Svetosavskom kongresu, zasedanjima Avnoja u Bihaću i Jajcu…

Prva ili druga Jugoslavija?

I prvi decembar, uz sve manjkavosti koje su potom iz njega iznikle, bio je srpski, ako ne to, onda bar prosrpski. Za 29. novembar to se ne bi moglo reći, pogotovo kada se analiziraju posledice koje su iz njega proizišle.

Ko nije saglasan, neka uporedi koliko je predsednika jugoslovenske vlade poteklo od srpskih kadrova posle 1918, a koliko posle 1945; kome taj parametar nije dovoljan – neka uporedi broj Srba u Crnoj Gori i Makedoniji 1931. i 1948. ili kako je takozvano kosovsko pitanje rešavano pre, a kako posle Drugog svetskog rata.

I neka svako od tih apologeta Druge i mrzitelja Prve Jugoslavije odabere deo Jugoslavije, ili oblast (od ekonomije do nacionalne politike) u kojoj će vršiti svoj ogled. Naravno, rezultati mu se neće dopasti ako stvar sagleda sa hrvatskog, umesto sa srpskog stanovišta.

Za srpski narod u Bosni i Hercegovini, odnosno današnjoj Republici Srpskoj, “dan de“ u Drugom svetskom ratu bilo je prvo zasedanje Zavnobiha, koje se odigralo, važno je naglasiti, ni u blizini Sarajeva niti Mostara, nego Banjaluke.

Tada su udareni temelji, potvrđeni koji dan kasnije u Jajcu, statusa koji će BiH (skraćenica počinje da se forsira u tom periodu) imati u komunističkoj Jugoslaviji. I koji je u praksi prevazišao čak i najambicioznije planove muslimanskog političkog vođstva pre 1941. godine.

Tog 26-27. novembra 1943. utopistički je proklamovano da Bosna i Hercegovina “nije ni srpska ni hrvatska ni muslimanska, nego i srpska i hrvatska i muslimanska“.

Kako zaključuju pisci prve istorije Republike Srpske, Antić i Kecmanović, “Bosna i Hercegovina tada je postala unitarna verzija socijalističke Jugoslavije, sa tri konstitutivna naroda i strogim pravilima održavanja nacionalne ravnoteže.“

Afirmacija nacionalizama

Ništa manje optimističan za Srbe bio je i zaključak Zavnoha iz 1943, gde je konstatovano da “nema, ne smije i neće biti Hrvatske, u kojoj Srbima ne bi bila zajamčena puna ravnopravnost i jednakost“.

Svega tridesetak godina (jednu generaciju) kasnije, neporaženi hrvatski nacionalizam projavio se u vidu Maspoka, pa se onda privremeno ućutao i doživeo erupciju 1990; obnova hrvatskog suvereniteta upravo je kao jedan od temelja predvidela suspendovanje ravnopravnosti srpskog naroda.

U isto vreme, nacionalna politika KPJ u Bosni i Hercegovini i afirmacija nacionalizma manjih naroda dovela je do toga da na popisu stanovništva 1971. srpski narod po prvi put ne bude većinski na toj teritoriji. I da ga, jačajući i u narednim godinama, na tom mestu zameni nova, muslimanska nacija.

Nacionalna politika KPJ, iako zahvalna tema za istraživanje, do danas nije postala tema nijednog doktorata srpskih istoričara. Uglavnom je sagledavana parcijalno, i u krajevima koji bi mogli biti bezazleniji za istraživače koji treba da izdrže sud javnosti.

Istoričar Draženko Đurović, docent na Filozofskom fakultetu u Istočnom Sarajevu, odlučio se da naruši ovu praksu i stručno obradi temu političkih odnosa u BiH u prvim godinama nakon Drugog svetskog rata. Zato njegova doktorska disertacija i knjiga zaslužuje poseban osvrt. Za ovu priliku prokomentarišimo samo neke od iznetih teza, značajnih za razmišljanje i istraživanje.

Prvobitna ideja vođstva KPJ podudarala se sa ranijim muslimanskim težnjama: da BiH postane neka vrsta autonomne pokrajine unutar Jugoslavije. U raspravama o tačnom statusu te pokrajine prvo je prevagnula ideja da ona treba da bude povezana sa saveznim institucijama, slično kao što je to bio slučaj sa Kosovom i Metohijom od 1974. godine.

Ipak, partijsko rukovodstvo BiH, u prvom redu Rodoljub Čolaković i Avdo Humo, zalagali su se i 1943. uspeli u svojoj inicijativi da ova zemlja u granicama sa Berlinskog kongresa iz 1878. dobije status jedne od šest federalnih jedinica – kasnije republika.

U toj težnji za njih se kod Tita posebno založio Edvard Kardelj, a sa onog sveta mogao je da se raduje i Benjamin Kalaj. Ponovo je postavljena granica na Drini.

Interesantno, u isto vreme je propala inicijativa Moše Pijade da neku vrstu autonomije dobiju i kompaktne srpske oblasti u Hrvatskoj: Dedijer piše da se ovaj vratio od Tita “dvaput brže nego što je otišao“.

Komunisti nisu dosledno sproveli ideju o pravu naroda na samoopredeljenje, a Tito se već tada proslavio izjavom da novonastale granice ne razdvajaju, no spajaju “naše narode“…

Kulturna politika

Interesantno je, ipak, da komunističke vlasti nisu posegnule za stvaranjem neke nove verzije bosanske nacije, a da su u prvim aktima i uredbama definisale da u BiH bitišu dve nacije – Srbi i Hrvati, a da sa njima žive i muslimani “koji su nesumnjivo slovenske rase“.

Na nivou čitave države korišćen je paralelno srpski i hrvatski pravopis, sa prednošću srpskog.

U Sarajevu je 1951. izuzetno svečano obeležen jubilej Petra Drugog Petrovića Njegoša. U bukvare (ćirilične) po partijskom zahtevu ušao je i Sveti Sava, mada okarakterisan sekularno kao “narodni prosvetitelj“.

Tokom 1950-ih u đačkim udžbenicima se afirmativno govorilo o Miroslavljevom jevanđelju i Dušanovom zakoniku, a kralj Tvrtko prikazivan je jasno i nedvosmisleno kao sledbenik srpskih vladarskih tradicija. Suprotno, turski uticaj na ovim prostorima okarakterisan je kao negativan.

Čak su i u garnizone Jugoslovenske armije u BiH uvedene gusle kao instrument “kulturno-prosvetnog rada“; u prvim posleratnim godinama bez zazora se guslalo o Starcu Vujadinu i Milošu Obiliću – bez zazora da se radi o srpskom nacionalizmu.

Sve bi to bilo nezamislivo današnjim čuvarima “vječne vatre“ iz čaršije. O zakonskoj zabrani nošenja zara i feredže (uz propisivanje kazne od mesec dana zatvora ili globe od 20.000 dinara ukoliko se zakon prekrši) da i ne govorimo.

Još jedna tema za razmišljanje je i iščeznuće Srba-muslimana.

U savremenim tumačenjima često se poteže teza da je njihov nestanak došao kao posledica delovanja Srpske pravoslavne crkve u Kraljevini Jugoslaviji, koja je navodno odbacivala onaj deo srpskog naroda koji nije bio utemeljen u pravoslavlju. Na stranu što ne postoji nikakav akt koji bi makar u naznakama ukazao na ovakvo raspoloženje u vrhu SPC: problem je što ona ni u jednom delu postojanja Kraljevine nije imala takav uticaj da bi mogla da uspostavi obrazac koji bi integrisao ili odbacio ma koji deo srpstva.

Delovanje “Gajreta“ u Kraljevini Jugoslaviji, koje je listom bilo popunjeno Srbima muslimanima (pa 1930-ih dodalo i prefiks “srpsko“ u svoj zvanično naziv) dodatno opovrgava ovakve tvrdnje, uz dopunu da se deo njih od 1941. našao na strani Ravnogorskog pokreta otpora.

Dakle, Srba muslimana je bilo i neki od njih ostali su zapaženi do kraja Drugog svetskog rata.

Popis stanovništva 1948. pokazuje da u BiH još uvek živi oko 70.000 Srba-muslimana. A citirani Draženko Đurović u svojoj studiji pokazuje da su Srbi u BiH “bili glavna snaga narodnooslobodilačke borbe“ i stoga “poslije rata važili za najpouzdaniji element nove države i poretka“. I poentira: “Ta činjenica je podsticala komuniste islamske vjere da se poistovjete sa nacijom neformalnog ratnog pobjednika i vodećim narodom revolucionarne vlasti u Bosni i Hercegovini, a rezultat toga je bio da je predominantan broj rukovodstva i muslimanskog partijskog članstva prihvatio srpsko nacionalno ime“.

Drugim rečima, velika većina muslimana – komunista u posleratnim godinama na popisu stanovništva izjasnila se Srbima.

Ili, drugačije gledano, Srbi-muslimani nastavili su svoj život i politički uticaj i u socijalističkoj Jugoslaviji. Njihov nestanak započeo je 1960-ih godina, sa procesom afirmacije muslimanskog nacionalnog identiteta, u fazi potpunog odumiranja jugoslovenskog centralizma i pretvaranja federacije u konfederaciju.

Mnogo još tema bi se nametnulo nakon detaljnijeg analiziranja prvih godina komunističke vlasti u BiH. Tu bi se neminovno došlo i do još dokaza o planskoj minorizaciji srpskog naroda u toj republici, ali generalno i izvan Srbije. Ipak, u takvim razmišljanjima lako se skrene u neutemeljene nacionalističke teze.

U narednim godinama valjalo bi da smognemo snage da sva identitetska pitanja savremene istorije dobrano istražimo u arhivima, precizno ih opišemo, a onda i uspostavimo strategiju kako ih predstaviti široj populaciji i podići nivo opšteg istorijskog znanja. Iza toga bi neminovno sledila katarza.

Izvor: Sve o Srpskoj, Novi Standard