Drevni srpski manastiri: Manastir Banja kod Risna

Iz knjige Drevni srpski manastiri, autora Andrije P. Jovićevića

Banja leži na samoj morskoj obali blizu Risna. Položaj na kome se manastir nalazi vrlo je romantičan. S brežuljka na kome je manastir pogled je vrlo lijep ne samo na more nego i na svu okolinu dalje preko Risanskog Zaliva i na krajeve lijevo i desno. Ovu ljepotu uveličava manastirski čardak prema moru, gdje je odmor neobično prijatan. Ispod manastira vodi kolski put s jedne strane ka Herceg Novom, a s druge preko Perasta za Kotor. Manastir Banja je dobio ime po nekadašnjim morskim banjama, koje su još za doba rimske vladavine zajedno sa starim gradom Risnom propale u more.

Ne zna se kada je postavljen prvi temelj ovom manastiru. Po predanju, koje se živo čuva u narodu, podigao ga je Stevan Nemanja i bogato ga obdario. Misli se da su rimske vestalke ima- le tu hram i da je manastir podignut na njegovim ruševinama. Kad je Stevan Provjenčani podigao na Prevlaci, u Boki Kotorskoj, hram u slavu Sv. Arhangela Mihaila, podredio je Banju ovom novom manastiru; a kad je pohodio ova mjesta, darovao je manastiru Banji čestice mošti Sv. Thorđa, koje se i danas nalaze u manastiru, okovane srebrom i pozlaćene, sa natpisom.

Nemanjina crkva već ne postoji, ali se poznaju njezini temelji. Po ostacima daje se suditi da je bila povelika. Nju su razorili Turci 1654 g. kad su preko Banje napali na Perast. Kaluđeri su tada digli iz manastira sve što je bilo dragocjenije i prebjegli u manastir Kosijerevo, a odatle u manastir Tvrdoš kod Trebinja.

Današnja je crkva skromne izrade i malih razmjera, a posvećena je Sv. Đorđu kome je bila i posvećena Nemanjina crkva. Nema manastirske kule ni kubeta, a samo ima maleni zvonik na preslicu. Ispred crkve, odvojeno, postoji poveći zvonik na preslicu, koji liči na ostatke stare crkve.

Rišnjani su mnogo žalili za ovom starinom i trudili su se da je obnove. U početku 18 vijeka neki Petar Kordić iz Risna, vozeći se jedne noći u barci, spazi da pada luča s neba na ruševine ovog manastira, zato obnovi oltar stare crkve i Rišnjani su se tu skupljali na molitvu. Oko 1718 g. arhimandrit Atanasije Hilendarac sa manastirskim bratstvom počeo je, uz bogate priloge Rišnjana, a s blagoslovom crnogorskog mitropolita Danila Petrovića Njegoša, podizati današnju crkvu. Crkva je dovršena 1720 g. i tada je, na dan Sv. Đorđa, svečano osvećena.

Kad je dovršena crkva kaluđeri su odmah nastali na izgrađivanju ćelija. U ovom poslu od starijih nastojatelja najviše ima zasluga iguman Vasilije Ivelić iz Risna. Danas manastir ima dovoljan broj ćelija za stan manastirske sabraće. Ha strani morske obale prigrađen je uz ćelije čardak, zatvoren staklenim oknima, sa koga je vrlo lijep vidik na more.

Manastir je do sada siromašan. U neposrednoj blizini manastir je imao svoje dobro, zvano „Stara slanica“ pa je davno prodato i sa dobivenim novcem i prilozima Rišnjana po- dignuta oko 1601 g. crkva Sv. Petra i Pavla u Risnu.

Manastir je imao u Krivošijama svoje posjete, koje mu je priložio osnivač Stevan Nemanja, ali su ih oteli manastiru Turci, od ovih Mlečići i najposlije Austrijanci. Da bi manastir mogao opstati, monasi su, uz pomoć Rišnjana, uspjeli da kupe jedno imanje iznad manastira, koje bi, da se obrađuje racionalno, davalo lijepih prihoda. Ispred svjetskog rata arhimandrit Dionisije Miković mnogo je uradio na opravci manastira, ali su Austrijanci za doba svjetskog rata sve to pokvarili, jer su u manastiru imali bolnicu i stan za vojsku.

Iza toga manastir je nešto popravljen, ali nije još doveden u zavidan red. Za ovaj manastir imaju znatnih zasluga: arhimandrit Atanasije, iguman Vasilije Ivelić, Aksentije Hilendarac, Nikodim Jovano- vić, Hrisantije Nikolajević i mnogi drugi.

Manastirske su znamenitosti: čestice mošti Sv. Đorđa, epitrahilj iskićen biserom i zlatom, koji je po predanju bio Sv. Save, i plaštanica u dijamantima. Ha epitrahilju je zla- tom izvezena „1114“ godina i ime župana Stroje i župani- ce Sime, koji su ga priložili manastiru „Stъieši“ u Rumuniji. Ovaj epitrahilj darovala je Banji porodica grofa Ivelića, kada je prebjegao iz Hercegovine u Risan. A plaštanica je dar ruskog cara Nikole II. Pred crkvom je spomenik Nikoli I Petroviću Njegošu, na kome je urezan crnogorski grb.

U novije doba najveći je dobrotvor Banje i Risna Vaso L. Ćuković, Rišnjanin, sada u Americi. Ovaj bogati i dobri čovjek priložio je manastiru ranije jedno veliko zvono od 30.000 din., a docnije je poklonio 340.000 dinara da se utroše na po- pravku manastira.

Ćuković je osnovao zakladu od pet miliona dinara, da se od interesa školuju risanski đaci na srednjim i visokim školama u zemlji i inostranstvu; podigao je i elek- tričnu mrežu u Risnu i darovao je opštini, kupio 5 velikih zvona za risansku crkvu, dao 1,2000.000 dinara za gradnju opštinskog doma i sokolane. Ovaj veliki rodoljub, zagrijan žarkom ljubavlju prema svom zavičaju, pomagao je škole i siro- tinju i davao na sve strane.

Blizu manastira nalazi se „Sirotinjski dom za uboge i bolne“. Ovo je zdanje od nekih 20 soba podigao 1890 god. opet risanski bogataš u Americi Dimitrije Đ. Ljubatović i darovao ga risanskoj opštini. Higijenski Zavod sa Cetinja drži ovo zdanje pod kiriju i u njemu žive djeca, koju zavod šalje na oporavljanje, i siromašni đaci koji odavde posjećuju kotorsku gimnaziju. Djeca ovdje imaju besplatno ne samo stan, već i dobru hranu.

Manastir Banja je mnogo stradao za vrijeme dva bokeljska ustanka 1869 i 1882 g, a najviše za vrijeme svjetskog rata. Tada je manastir ostao bez ičega. I Turci i Mlečići i Austrijanci su nerado gledali ovu staru svetinju, pa su radili da joj, oti- manjem zemalja i skvrnjenjem, ubiju ugled. Nijesu uspjeli da manastir unište, ali su uspjeli da ga osiromaše i on je danas bez dovoljno sredstava da se može pristojno izdržavati. Starešina manastira mnogo polaže na darežljivost pobožnih Rišnjana u Americi, koji svoju ljubav prema rodnom kraju manifestuju u bogatim prilozima.

Literatura: Spomenica manastira Savine 1930. Kalendar

„Boka“ za 1911, Srpski dalmatinski magazin 1846 godine.

Zetski glasnik, VI /1934, br. 88, str. 3.