Džamija u gatačkom selu Pridvorica sagrađena na mjestu pravoslavnog manastira

Piše: Dr. Goran Komar

Namjera ovog teksta je dvojaka. Prvo, ukazivanje na činjenicu da je džamija u stradalnom selu Pridvorica u Gatačkom Borču sagrađena na pravoslavnom manastiru služeći se nadgrobnim spomenicima manastirskog groblja, i drugo, da pozove nadležne ustanove za zaštitu spomenika kulture u Bosni i Hercegovini (Federaciji i Republici Srpskoj) na preduzimanje neodložnih koraka za zaštitu otkrivenih nadgrobnih spomenika srednjeg vijeka, a naročito onih sa ćiriličkim natpisima.

Dana 3. avgusta, prilikom posjete manastiru Piva, došlo je do susreta sa članovima „Udruženja dobrovoljnih davalaca krvi Gacko“ iz Gacka. U razgovoru sa predsjednikom udruženja g. Miroslavom Vujovićem-Hrgom, doznao sam o izmještanju velikog broja srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika iz temelja i zidova džamije u gatačkom selu Pridvorica (po prvi put u istoriji džamije) na prostor van ograde džamije. Džamija je trenutno u obnovi koja je u građevinskom smislu skoro dovršena. Prilikom ranijih obnova, spomenici su zadržavani kao građevinski materijal.

Tokom 6. avgusta prije podne posjetili smo Pridvoricu i pomno pregledali sve izmještene spomenike. Iz temelja i zidova džamije izmješteno je 47 spomenika, svi sagrađeni od bijelog krečnjaka i svi tipa sanduka. Među njima nema spomenika većih dimenzija. Na pojedinima se vide tragovi maltera. Međutim, dva spomenika čuvaju ćiriličke natpise srednjeg vijeka. Na prvom spomeniku koji je sada postavljen u središnjem dijelu grupe povađenih i izmještenih spomenika piše: OVDJE LEŽI RAPALO KALUĐER. Na taj način, otkrivamo da je predanje naroda Gatačkog Borča koje govori o pravoslavnom manastiru na mjestu džamije potpuno tačno.

Drugi natpis uklesan je u prostoru čvorišta nadgrobnog Krsta koji je, najvjerovatnije, prilikom rušenja starog pravoslavnog manastirskog groblja i ugradnje u zgradu džamije polomljen. Nedostaje mu horizontalna greda, ali je i danas sasvim vidljivo da je u pitanju spomenik oblika Krsta. Uostalom, to otkriva i sam natpis: …VIĆ USJEČE OVAJ KRST RADOJE KOVAČ.

Nadgrobni spomenici koji su izmješteni na brijeg iz ogradu buduće džamije u Pridvorici predstavljaju ostatke uništenog manastirskog groblja srednjovjekovnog manastira u boračkom selu Pridvorica. Manastir je bio smješten u blizini izvora Pridvoračke rijeke koja daje glavni dio vode Neretvi. Ključni dokaz leži upravo u natpisu kaluđera na spomeniku koji je iznešen iz temelja i zidova stare džamije, kao i ostacima nadgrobnog Krsta sa natpisom.

U neposrednoj blizini džamije leže ruševine kuća Adžića koji su, zajedno sa ostalim srpskim stanovništvom, na Božić 1942. pobijeni od strane komšija. U blizini, uzvodnije, crkva Svetog Vasilija Ostroškog i Tvrdoškog sa grobljem koje je, takođe, polomljeno 1942. godine. Na tom mjestu sada se, naporima našeg naroda, stvaraju uslovi za naseljenje monaha i uspostavljanje manastira.

Nizvodno, niz Neretvu, leži selo Trnovica koje takođe posjeduje ruševinu džamije. I ta džamija je sagrađena na srpskom pravoslavnom manastiru na predjelu Dubrave. U neposrednoj blizini, na platou visoko iznad Neretve, postoje velika srednjovjekovna groblja sa veoma krupnim i starim primjercima stećaka tipa sanduka i sljemenjaka, predio koji se i sada naziva Varoš, kao i predio Kalađurevine. Na glavici kraj ceste, vezano za grobnu gomilu, spomenik tipa sljemenjaka sa ćiriličkim natpisom gospođe Stane:  U IME BOŽJE, GLE (OVO JE), GOSPOJE STANE. I ove spomenike, kao i ruševine džamije koja leži sred starog groblja i takođe posjeduje krupne spomenike ugrađene u temelje i zidove, posjetili smo istog dana.

Mekanom kredom markiran tekst natpisa: VA IME BOŽIE A SE GOSPOE STANE. U ime Božije, gle gospođe Stane.

Znak Krsta usječen je na zapadnoj, užoj strani spomenika. Ovaj natpis tačno je objavio uvaženi prethodnik Marko Vego (M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, tomus III, Sarajevo, 1964, 180, br. 46), a prije njega pominjao ga je i uvaženi Šefik Bešlagić (Š. Bešlagić, Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine IX, 135-136; isti, Stećci. Kataloško-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 190).

Prema predanju, bratstva oba manastira izbjegla su nakon razaranja tokom ili poslije Morejskog rata (1684-1699) u planinu Zelengoru. Narod ovih krajeva je u katastrofi koju je doživio nakon rata i sloma austro-srpske ofanzive bio izložen uništavanju i izbjegao je ka Bosni. Iz Pridvoraca, bratstvo je izbjeglo ka Kotleničkom jezeru na Zelengori.

Kako smo u poslednjim godinama mogli vidjeti, svugdje na teritoriji Republike Srpske u selima u kojima muslimansko stanovništvo živi kao dominantno ili skupa sa Srbima, nalaze se srednjovjekovni spomenici srpskog pravoslavnog naroda. Oni svjedoče, katkada, vezanost tog stanovništva za ove grobne spomenike, a katkada, namjeru skrivanja istine o posljedicama turskog osvojenja Bosne i Hercegovine tokom 15. vijeka.

Takav je slučaj ovdje u Pridvorcima gdje je prvobitna džamija sagrađena nakon zatiranja srpskog groblja i manastira, kao, uostalom, u Bijeljini, gdje su temelji džamije krili desetine ovakvih grobnih spomenika sa mnoštvom natpisa, pa čak i jednim natpisom ktitora crkve. Primjera radi, gradska crkva koju je u Herceg Novom podigao herceg Vlatko Kosača tokom osme decenije 15. vijeka, poslije turskih osvajanja, pretvorena je u džamiju. Takav je slučaj i u okolini Bileće gdje su otkriveni temelji niza crkava u tamošnjim muslimanskim selima. Uvjeren sam da se i srednjovjekovna crkva u trebinjskoj varoši krije ispod temelja džamije.

Ovaj članak nastao je kao rezultat terenskih istraživanja ćiriličkih natpisa na prostoru Stare Hercegovine, kao i značajnih djelova centralne i istočne Bosne koja traju od 2004. godine (Goran Ž. Komar, Ćirilični natpisi Stare Hercegovine (sa pregledom krstova), treće izdanje, Podgorica, 2007).

Preuzeto sa portala: Stanje stvari