Gagarinov odlazak u legendu

Piše: Vojislav Gledić

Jurij Gagarin je, nakon svog uspješno obavljenog  istorijskog poduhvata, postao slavna i opštepoznata ličnost. Uvažavan je od svih tadašnjih najistaknutijih  državnih i partijskih ljudi i institucija u SSSR. U čitavom   svijetu je, takođe, postao ličnost od najvišeg ranga, kako među zvaničnim državnicima, tako i među najširim narodnim slojevima. Rado je priman u zvanične posjete, a imao ih je nekoliko desetina u svim djelovima svijeta. Bio je rado viđen u raznim sredinama, smatralo se za veliku čast porazgovarati sa tim čovjekom ili ga, pak, samo vidjeti u blizini. On je uvijek oko sebe širio toplinu i, kako se to sada popularno kaže, „pozitivnu energiju“.

Sama činjenice da je  bio ličnost koja je prva „zakoračila“ u kosmički prostor predstavljala  je dovoljnu preporuku da bude prihvatan i priman sa najvećim respektom i toplinom.  Gagarin  se i dalje ponašao kao što je to radio kao „obični“ pilot  i predstavnik vazduhoplovnih vojnih snaga. Do kraja života je   ostao   jednostavan i neposredan „čovjek iz naroda“, čovjek  koji je poticao iz seoske sredine i čija je čitava porodica bila povezana sa kolhoznim gazdinstvom. 

Mogao je Gagarin, kao slavna ličnost, heroj SSSR i nosilac najviših odlikovanja svoje zemlje a i drugih država, kao pukovnik armije i  legendarna ličnost, lako i bezbrižno da „bere“ plodove svoje slave i da uživa u raznim društvenim i državnim beneficijama i sinekurama. Međutim,  on to nikako nije žalio niti radio. Naprotiv, postao je još ambiciozniji i požrtvovaniji  čovjek. Studirao je i bio uzoran u svakom pogledu. O tome, uostalom, govore i njegove dvije kćerke koje su upravo upamtile svoga oca, pored ostalog, i kao veoma zauzetog i posvećenog mnogim obavezama. Ono što je slavnog kosmonautika stalno podsticalo i u njemu izazivalo nove izazove jeste velika ljubav koju je gajio prema visinama i letenju. Nikako se nije mogao odvojiti od letenja, aviona i raketnih postrojenja.

I kada je bio elitni dio sovjetskog rukovostva zaduženog za kosmičke letove i istraživanja, Gagarin se ponovo uključio u aktivne letačke poslove. Istina, nadležni su nerado prihvatali heroja SSSR i slavnog kosmonauta u neposredni i aktivni  rezervni sastav. Ipak, udovoljili su mu i formalno ga uvrstili u krug mogućih astronauta. Kako je u tom svojstvu vrijeme prolazilio, a on stalno bio uvrštavan kao zamjena za predviđene letove, to ga je takvo stanje sve više onespokojavalo. Posebno, nakon pogibije njegovog velikog prijatelja  Vladimira  Komarova (1927 – 1967) , čiji je bio dubler prilikom tog kobnog leta njegovog kolege, Gagarin je gubio ranije interesovanje za ponovni let u vasionu. Umjesto  toga se preorijentisao na letenje u avionima gdje je lakše, brže i jednostavnije mogao da zadovolji svoju ljubav prema nebeskim visinama.  Bio je kvalifikovani i oprobani pilot pa je stoga lakše mogao  izdejstvovati dozvolu da obavi  poneki trenažni let.

Međutim, kako je dugo vremena bio   odvojen od pilotske kabine i neposrednih letova, to je i u tom pogledu trebalo da se ponovo prilagodi novim standardima.  U tom smislu je on žalio da bude i dalje aktivni pilot i štaviše da se osposobi za letenje na novim tipovima supersoničnih aviona. Njegovi pretpostavljeni, a posebno vrh države i partije, nije blagonaklono gledao na mogućnost da njihov slavni i legendarni kosmonaut bude ponovo aktivni pilot na borbenim avionima. Osim toga, bio je nosilac najvećih državnih olikovanja i  član Vrhovnog sovjeta što ga je još više  izdvajalo od ostalih „običnih“ pilota vojnih aviona. Gagarina, međutim, sve to nije moglo udaljiti niti odvojiti od njegove velike mladićke ljubavi prema letilicama  i pilotskim aktivnostima. Jednostavno, njegova začaranost letenjem ga nije nikako ostavljala na miru niti mu omogućavala da bude odvojen od neposrednih  letačkih  djelatnosti.

Kada je postao zamjenik komandanta Centra za obuku kosmonauta generala Nikolaja Kuznjecova, Gagarin se i na toj dužnosti pokazao izvanedno agilnim i kretaivnim rukovodiocem. Prethodno je radio na dizajniranju posebne kosmičke letilice koja je trebala sa ima ulogu slično onoj koju su kasnije godinama koristili  Amerikanci u obliku serije poznate pod imenom spejs šatl. Gagarin je, uostalom, i diplomirao iz te oblasti kod  profesora Sergeja Belocerovskog samo nekoliko mjeseci prije tragične astronautove pogibije. U okviru podučavanja i priprema novih, mlađih  grupa kosmmonauta, koje su se stalno pripramale za sve zahtjevnije i napornije letove u kosmos, trebalo je pružati razne savjete idavati mnogobrojna korisna uputstva. Još uvijek je, međutim, među kosmonautima bilo i onih iz prve „postave“ kojoj je i sam Gagarin pripadao; prema njima je bio posebno emotivno vezan i nastojao da svi oni što prije budu  uvršteni u nepopsredne posade za  letenja.  

I pored velikih obaveza u okviru Centra za obuku astronauta, i pored njegovog statusa specijalnog savjetnika, Gagarin se konačno ponovo vratio neposrednom pilotiranju na vojnim avionima. Bilo je otpora toj njegovoj namjeri, ali je on ipak, svojom upornošću i dosljednošću, obezbijedio mjesto  među trenažnim pilotima  u svojoj „staroj“ vazduhoplovnoj bazi. Naime, vratio se među svoje ranije kolege i prijatelje koji su marljivo i prilježno obavljali svoje obaveze na specijalnom vojnom aerodromu Čkalovskaja.   Inače, potrebno je ovdje zabilježiti neke konkretne statističke podatke vezane za aktivnu Gagarinovu pilotsku službu.  On je, na primer,  od početka svog profesionalnog rada u vojsci kao pilot borbenog aviona  pa dok je postao kosmonaut, dakle do početka 1960.  godine, imao ukupno 225 sati i 11 minuta leta, odnosno toliko je vremena proveo u vazduhu kao pilot. Osim toga, svoje letačke kvalitete i sposobnosti je ispoljio u šest različitih tipova borbenih aviona. Nakon toga, kada je postao poznata i slavna ličnost, njegovi letovi su bili   poptuno obustavljeni. Kada  je, napokon, uspio  ponovo da se aktivira  kao pilot,  u toj drugoj  fazi je proveo u kabini još naknadnih 75 sati i 4 minuta   (kako je to precizno evidentirano u  dnevniku   Gagarinovog pilotskog staža).

 Upravo je velika želja i nastojanje da se ponovo aktivira kao pilot, da postane vrhunski vazduhoplovac na  supermodernim  i supersoničnim avionima,. Gagarina koštala života. Trebalo je nadoknaditi dosta dugo vreme odbojenosti od aktivnog letenja i  ponovo preći, doduše u mnogo kraćenom periodu,   jedan pripremni period prilagođavanja i osposobljavanja. Njemu to nimalo nije teško padalo. Naprotiv, sa velikim elanom je počeo ponovo da leti i da se priprema kako bi samostalno upravljao sa novim tipovima aviona koji su kod njega iznova pobuđivali odvažni i hejoski duh i oduševljenje. Cilj mu je bio da sedne i upravlja avionom  tipa  MIG-17.  Gagarin je,  međutim, prethodno morao da  ponovo leti u trenažnom školskom dvosjedu MIG-15. Upravo jedan takav let  bio je koban po ovog prvog kosmonauta. Naime, prilikom leta sa svojim pretpostavljenim  pukovnikom Vladimirom Serjoginom, koji je bio stariji od Gagarina 12 godina i bio prekaljeni pilot i učesnik Drugog svjetskog rata, Gagarin je smrtno stradao. Oko tog kobnog, inača rutinskog trenažnog leta,  ostalo je još uvijek mnogo nejasnoća i nikada nije  pouzdano utvrđen pravi razlog pada aviona koji je sa sobom odnio dvojicu pilota, Vladimira Serjogina i Jurija Gagarina. Čitav tok leta je, inača, detaljno ispitan i analiziran po ko zna koliko puta, ali ni to nije dalo konačan odgovor na to što je izazvalo pad  školskog aviona MIG-15 u kome su bila dvojica pilota.

Velika tragedija pogibije slavnog astronauta Jurija Gagarina se desila 27. marta 1968. godine. Tog jutra Gagarin je otišao iz svog doma u Moskvi bez svojih kola, kako je to inače radio, i putovao prema aerodromu Čkalovskaja sa ostalim putnicima, pilotima u autobusu. Kada je autobus krenuo, Gagarin je ustanovio da je zaboravio propusnicu za ulazak na aerodrom, pa je zamolio šofera da se vrati do stana kako bi uzeo potreban  dokumenat. Ostali putnici, pa i šofer, skrenuli su pažnju Gagarinu da je on poznata ličnost u čitavom  svijetu, da ga odlično svugde poznaju, pa naravno i na  aerodromu, te da   za njega nije  potrebna  nikakva propusnica. Ipak, Jurij je bio uporan tako da su se ipak putnici vratili kako bi slavni kosmonaut imao pri sebi propusnicu. Na aerodromu je stigao prije svoga instruktora Vladimira tako da ga je malo pričekao. Izgleda da je komandant aerodroma pukovnik Serjoginm bio nešto neraspoložan, a možda i ljut, jer je, navodno, prethodno obavio neki telefonski razgovor o kome se, međutim,  nikada nisu saznale pojedinosti.

Trenažni avion MIG-15UTI uzleteo je sa piste aerodroma  tačno u 10:19 časova. U prvoj kabini je bio Gagarin a u zadnjoj njegov instruktor Serjogin. Planirano  je da obave  jednostavan, rutinski trenbažni let koji je trabao da se izvede na  visini od oko 4.000 metara u vremenu od oko 30 minuta. Avion je, inače, nosio zvaničnu oznaku broj 625 i bio je potpuno tehnički ispravan  kako su to raportirali dežurni tehničari. Vrijeme za let nije bilo baš najidealnije, jer su se iznad tog područja nalazila dva sloja oblaka, i to niži na visini od 700 do 1.200 metara, a drugi na 4.800 metara, što znači da praktično u ovaj drugi, viši sloj ne bi trebali ni da dosegnu. Nakoliko minuta kasnije avion je letio uobičajenom brzinom i planiranom maršrutom sve do 10:25 čaaova. Čitavo  to vrijeme piloti su održavali vezu sa aerodromskom kontrolom  letenja. Dosta brzo nakon uzletanja,  Gagarin je javio da je zadatak obavljen i da stoga traži dozvolu da može da okrene  avion  „po kursu  od 320 stepeni“ i vrati se na aerodrom. Po planu leta, međutim, taj manevar, a time i let, trebao je da traje punih pola sata, a ne samo nekoliko minuta. Ipak, s obzirom da je u društvu sa Gagarinom bio i komandant puka V. Serjogin, uvažena je molba i odobrena  promjena plana i vremena trenažnog leta.

Međutim, samo pet minuta kasnije, odnosno u 10:30 časova je prekunuta radio veza sa Gagarinom, ali je njegov  avion i dalje bio u polju radarske kontrole sve do 10:43 časova kada je nestao sa ekrana  radara. U to vrijeme je avion bio udaljen  oko 30 kilometara od aerodroma, koji  se, inače,  nalazio u blizini grada Kiržača. Odmah  potom je uzletio transportni avion IL-14 i nekoliko helikoptera da bi u oblasti gdje se nalazio Gagarinov avion provjerili šta se sa njime desilo. Ipak, potraga je potrajala puna četiri sata prije  nego što je, u 14:50 sati, posada helikoptera NI-4 zapazila ostatke  Gagarinovig aviona na udaljenosti od oko 64 kilometra od aerodroma Čkalovskaja. U  šumskom području, pod debelim sniježnim pokrivačem, na oko tri kilometra od  naselja Novoselo, bili su ostaci razmrskanog aviona i potpuno razbacani djelovi tijela, odjeće i opreme tragično nastradalih pilota. Spasilačke ekipe su samo mogle da utvrde stravične posljedice pada jednog školskog aviona u kome su našli smrt Gagarin i Serjogin tog hladnog martovsko jutra 1968. godine.

Gagarin je nastradao kratko vrijeme nakon što je napunio 34 godine (rođen je 9. marta 1934), a njegovo tijelo je raznijetu u paramparčad.   Zemni ostaci dvojice tragično nastradalih pilota, pukovnika, pilota u trenažnom školskom avionu, morali su da se dugo sakupljaju na mjestu udesa letilice. Dan nakon tragedije, odnosno 28. marta, u večernjim satima posmrtni ostaci su  preneseni u Moskvu gdje su kremirani   u prisustvu članova porodice, svih kosmonauta i visokih oficira vazduhoplovstva.  Sledećeg jutra 29. marta su urne sa pepelom izložene u Krasniozemljanskoj sali Kremlja kroz koju je prošlo na destine hiljada ljudi koji su odali poslednju počast slavnom kosmonautu i njegovom kolegi  pukovniku  V. Serjoginu. Urne sa posmatrnim ostacima poginulih pilota su potom  30. marta,   uz prisustvo stotina hiljada građana Moskve i iz drugih krajeva SSSR i svijeta,  sahranjene u zidinama Kremlja na Crvenom trgu. Mjesto trajnog počivališta dvojice pilota je obilježeno   jednostavnim crnim tablicama na kojima su napisana imena pilota i datumi rođenja i smrti.

Odmah nakon pogibije dvojice  pilota formirana je kompetentna višečlana komsija koja je trabalo da ispita sve okolnosti njihove tragične smrti. Komisija je dugo radila, a okolnosti pogibije Gagarina (zajedno sa V. Serjoginom) još uvijek je ostala pod izvjesnim velom tajnosti. Navešćemo mogućne uzroke koji su prehodili navedenoj velikoj tragediji:

1. Na osnovu ispitanih 92 procenata pronađenih djelova aviona, on je bio ispravan. Motor tog aviona je bio zariven u zemlju i nije bilo nikakve sumnje da je bio u ispravnom stanju kada je letelica pala na zemlju. Motor je mogao  da razvija dovoljan broj obrtaja da se avion održi u horizontalnom letu.
2. Piloti nisu pokušali da se katapultiraju, odnosno da automatski iskoče iz aviona.
3. U krvi oba pilota nije bilo adrenalina niti alkohola. Komisija je zaključila da kod pilota nije bilo nikakvih oblika straha koji bi ukazivao da su bili svjesni pada i katastrofe.
4. I pored svih ispitivanja, nije moglo biti ustanovljeno tačno vrijeme (u sekundi) kada je došlo do smrti pilota, odnosno pada aviona. Časovnici pilota su bili u takvom stanju da se sa njih nije moglo očitati vrijeme prestanka njihovog rada.
5. Avion je počeo naglo da gubi visinu kada se nalazio na visini od oko 3.500 metara.
6. U vrijeme pada Gagarinovog aviona, u tom području je bilo nekoliko mlaznih borbenih aviona, ali i nekoliko grupa padobranaca. Moguće je da se tada nalazio i neki meteoroški balon.

Komisija je obradila ogroman broj podataka i sakupila materijal koji je sačuvan  u dokumentu na  oko 30.000 stranica    teksta koji je završen jula 1968. godine. Sve je to povezano u punih 29 debelih tomova. Materijal je, međutim,  bio strogo čuvan sve do pada komunističkog sustema u SSSR i raspada te mnogonacionalne  zemlje. No, i pored svih tih, a i nekih drugih dostupnih materijala, još uvijek zagonetna Gagarinova smrt nije objašnjana ni riješena, nego stalno iznova izaziva interesovanja i kontroverzne intrepretacije njenog uzroka. Ovdje je korisno da se osvrnemo samo na neke najnovije verzije koje su objelodanjene upravo u vrijeme kada se u čitavom svijetu obeležavala pedesetogidišnjica Gagarinovog pinirskog leta u vasionu (2011). Na osnovu postojećeg objelodanjenog  materijala, nesumnjivo je da su piloti prije kobnog pada u MIG-15 ostali bez kiseonika (vazduha) u svojim kabinama. Do toga je moglo doći bilo mehaničkim sudarom sa nekim spoljnim predmetom ili, pak, nedovoljno zatvorenom ventilacijom sa spoljniom sredinom.

Gagarinov avion je, inače, dostigao najveću visinu od 4.200 metara pa su stoga kabine morale da budu hermetički zatvorene. Izgleda  da to nije bio slučaj. Usljed nedostatka kiseonika, što su piloti brzo ustanovili, došlo je do naglog shvatanja opasnosti u kojoj su se našli.    Stoga su brzo reagovali,  počeli naglo da se spuštaju sa avionom. Međutimm, taj manevar je, izgleda, bio previše opasan, prebrz  i riskantan, što je izazvalo gubitak svijesti kod obojice pilota. Vrijeme za koje se avion sunovraćao bilo je isuviše kratko  da bi sami piloti, nakon gubitka svijesti, ponovo došli u stanje da mogu racionalno da upravljaju avionom. Međutim,  prije nego što su oni bili sposobni da preuzmu komandu, da avion isprave, odnosno usmjere po horizonmtalnom pravcu, letilica je nastavila da se strmoglavo spušta nekontroliusano tako da se konačnio zarila u zemlju prethodno polomovši grane drveća koje se nalazilo na njenoj  putanji (u rasponu trupa i krila). Tako je kobni kraj nastao prije nego što su piloti mogli bilo šta da preduzmu  kako bi izbjegli neminovni udar u zemljište.

Problem koji je ostao trajno nerazjašnjen jeste uzrok usljed čega je došlo do brzog i neočekivanog pada pritiska, odnosno gubitka vazduha u kabinama pilota.   Tokom leta aviona u nižim slojevima, takav nedostak se ne može zapaziti jer ima dovoljno vazduha u okolnoj atmosferi gdje je pristisak dovoljan da obezbijedi  nesmetano  disanje  pilota. Međutim, na većim visinama nastaje razlika između spoljašnjeg stanja atmosfere   i onoga koji vlada u kabinama. Kada su kabine aviona dobro izolovane, odnosno zaptivene, ta razlika se jednostavno i efikasno eliminiše i tako omogućuje nesmetani  let aviona. Toga ovdje, nažalost, nije bilo što su piloti neočekivano  zapazili, ali nisu imali dovoljno vremena da tu kobnu grešku isprave. Postoje razne pretpostavke o tome zbog  čega je došlo do dekompresije, ali ovdje ćemo ukazati na pretpostavku koju je kasnije iznio general Nikolaj Kuznjecom. On smatra da su Gagarin i Serjogin, prilikom naglog i neočekivanog spuštanja aviona, na visini od 3.500 metara izgubilis svijest što je trajalo sve do njihovog tragičnog kraja, odnosno pada njihovog aviona  MIG-15.

Uzrok dekompresije mogao je da bude mehanički sudar sa nekim spoljnim predmetom, pri čemu je najvjervatnija verzija da se iznenada našla na njihovoj putanji neka meteorološka sonda. Međutim, nije nevjerovatna i mogućnost da zapravo kabine (odnosno jedna od međusobno povezanih kabina) nisu bile dobro zaptivene, pri čemu je ostao nedovoljno zatvoren    ventilacioni sistem. U tom slučaju, naravno, nije moglo biti ni riječi o hermetičkoj izolovanosti pilotâ od spoljašnje sredine. Zato je brzo došlo do smanjivanja pristiska u kabinama kada je avion bio na velikoj visini. To su piloti, međutim, kasno konstatovani što   ih je koštalo života.  Iako su pokušali ono što su jedino mogli: da „strmoglave“ avion kako bi se našli u nižim slojevima vazduha gdje je pristisak pogodan za normalan rad fizioloških piotreba, to im nije pošlo za rukom. Nisu postigli željeni rezultat jer su izgubili svijest, a povratak u normalno svjesno  stanje,    kako to medicinski nalazi  pokazuju,   traje  duže od vremena koje su piloti imali na raspolaganju. Avion je tako, bez kontrole, nastavio da se „sunovraćuje“ sve dok nije udario o tlo.

Tragična smrt prvog  slavnog kosmonauta Gagarina, kada je imao svega 34 godine u vrijeme kada je  upravo trebalo da dobije čin generala,   bila je veliki gubitak koji je ožaljen u čitavom svijetu. Gagarin je, sticajem sudbonosnih okolnosti, tragično nastradao ne prilikom  svog riskantnog odlaska u vasionu, nego tokom jednog rutinskog trenažnog avionskog leta. Treba naglasiti da su se, ipak, mnoge nesreće dogodile za vrijeme realizacije pojedinih etapa u osvajanju svemira.   Tako je i u ovoj oblasti,  koja ima za cilj osvajanje i istraživanje svemira i drugih nebeskih tela, bilo mnogo nezgoda,   čime je tragično  plaćen napredak na putu naučnog, tehničkog i tehnološkog napuštanja naše planete.

Pročitajte JOŠ:

Kraj načelstva patrijarha Irineja u svetlu istorijskog ciklizma