Galijašević: Bošnjaci između prošlosti i budućnosti (2)

Piše: Dževad Galijašević

BOSANSKI MUSLIMANI – ISTORIJSKA SVIJEST I NACIONALNI IDENTITET

BOŠNJACI IZMEĐU PROŠLOSTI I BUDUĆNOSTI

NACIONALNI I VJERSKI PUTEVI – ISTORIJSKE RASKRSNICE

Nacija je zajednica ljudi organizovana po osnovu istorijske i kulturne srodnosti a ponekad i ponegdje, bliskog političkog i društvenog interesa. O fenomenu nacije napisano je mnoštvo naučne i filozofske literature, pravljeni studiozni i površni istorijski presjeci, analizirano naslijeđe i cjelokupan teret prošlosti u duhovnoj i materijalnoj sferi, u državnoj organizaciji. Ideolozi građanske i marksističke provencijencije pokušavali su, ovu složenu istorijsku i socijalnu pojavu objasniti raznim teorijama: subjektivno-psihološkim, empirijsko-pozitivističkim, spiritualističkim, vulgarno-materijalističkim, astro-marksističkim…

Iz tih knjiških, teoretskih pogleda, vidljivo je kako je nacija, vremenom, naročito u Evropi, u osamnaestom i devetnaestom vijeku, izrasla u svojevrsnu „istorijsku silu“, što može djelovati čudno, obzirom na teorije o relativno kratkom vremenu njenog prisustva na društvenoj sceni. Naciju više niko ne posmatra,kao slučajnu istorijsku pojavu već kao složeni sociološki, politički, ekonomski – proces razvoja zajedništva ali i kao fenomen svijesti. Nacija je, u stvari, «nadišla momenat puke supstancijalnosti – ona je proizvela, stari, „NOVI SVJETSKI POREDAK“ početkom dvadesetog vijeka i PRAVNU DRŽAVU kao najviši stadij objektivnog morala – NACIJA je postala SUBJEKT, ona je bila, kolektivno,djelatna i bez nje čovjekova uloga u organizovanju i promišljanju života u zajednici, djeluje minorno i beznačajno.

I mada ova politička predodžba (koja nije nužno i predrasuda ili zabluda), predstavlja apsolutnu poziciju aktuelnog promišljanja nacije, ipak, sve odbačene i verificirane naučne teorije na evropskom tlu, bez obzira koje metode koristili – u objektivnom prikazu nacije nisu otišle daleko od njene prirodne dimenzije – dimenzije identiteta, ali se nisu ni odrekle zaključka do koga silom političke potrebe moraju doći.

Naravno –Nacija je „samo“, organizovana zajednica ljudi.

Ta organizovanost može biti na relativno VIŠEM NIVOU (tip države) ali i na relativno NIŽEM (tip kulturne zajednice koja funkcioniše u više pravno uređenih okvira – u više država, kao što je slučaj sa Kurdima, Romima…).

I u okviru ovakve podjele postoje razlike: niti su sve države na istom političkom i ekonomskom nivou, niti su uvijek u funkciji interesa nacije, kao organizovane zajednice – niti su kulturne veze i istorijska homogenost kod različitih zajednica, na istom, jednako razumljivom, nivou svijesti. To čak i nije uslov – jer se takva zajednica može organizovati i na konceptu zajedničkog interesa, koji u jednom pravnom i političkom okviru formuliše većina a nadolazeća manjina ga prihvata kao svoj – što je slučaj sa Američkom nacijom koju danas tvore ljudi bez imalo kulturne i civilizacijske srodnosti, pripadnici različitih rasa i etnogeneza. Sličan primjer, možemo naći u susjedstvugdje homogenost ne postoji nego se projektuje, kakav je slučaj, sa Hrvatskom nacijom, koja je koristeći politički sistem i kolektivnu agresivnost, vrlo često, nasilno asimilirala pripadnike srpske nacije. Uglavnom je model bio masovno ubijanje i pokatoličavanje, zloupotrebom državne represije i geopolitičke zaštite velikih sila – uglavnom Njemačke. Zato hrvatska nacija više nije samo zajednica ljudi koja sebe manifestuje kajkavskim dijalektom nego je asimilirala Slavoniju, Dalmaciju i Kninsku krajinu, kao prostor koji je kulturno, jezički i historijski bio prostor koji su naseljavali i izgrađivali pripadnici srpske narodnosne skupine, štokavskog jezičkog dijalekta Iako hrvatsku naciju tvore specifični identiteti svojstveni drugom narodu, ipak, u teorijskom smislu, nacija se uglavnom obrazuje na temelju etničke i kulturne srodnosti, koja, eto može biti i zloupotrebljena.

Podsticaj jačanju veza, među istorijski srodnim grupama mogu biti REALNI ali i IRACIONALNI strahovi prema okolini – vlastitom okruženju, zatim interesi pojedinca ili grupe, koji se raznim sredstvima fizičke i duhovne prisile nameću zajednici kao njen potpun i nesumnjivi interes kao što može biti i izraz specifičnog procesa izgradnje SAMOSVJESNOG DUHA, od stajališta neobrazovanog idividuuma do svijesti potpunog iskustva o samome sebi kao OPŠTEM INDIVIDUUMU, što je samo filozofski sinonim za razvijenu NACIONALNU SVIJEST pripadnika te zajednice.

Verifikacija tog stanja može biti i subjektivna i objektivna.

Subjektivna predstava o sebi kao pripadniku nacionalne zajednice ima dvije manifestacije: prvu, koja se ispoljava snagom instinkta ili osjećanja – koja svoje zajedništvo ili jedinstvo ne promišlja nego osjeća. Taj instinktivni doživljaj pripadnosti zajednici gradi čvrste tačke oslonca na aksiomima VJERE, JEZIKA i DRŽAVE, možda i nekim drugima, ali sve te vrijednosti, instinkt nameće nekritički, kao nešto nesumnjivo, poznato, posebno i značajno. Razum je žrtva te aksiologije jer ući u sadržaj takvih simbola, ravno je herezi.

Subjektivna predstava može bit (ona to i jeste kod velikih i razvijenih nacija) i manifestacija OBJEKTIVNOG DUHA (kako to Hegel ističe u Fenomenologiji duha) na višem nivou svijesti – svijesti koja jasno graniči OPŠTE i POSEBNE odlike vlastite zajednice – koja neposredno opaža da su egzistencija i razvoj zajednice uslovljeni i PREPOZNAVANJEM RAZLIKE u odnosu na druge zajednice i PREPOZNAVANJEM SRODNOSTI i sličnosti, sa većim narodnim zajednicama i opšte pripadnosti čovječanstvu u cjelini. Tu specifičnu simbiozu opšteg i posebnog u biću nacije instinkt ne luči – on uočava razliku, jer je strah od nje imanentan neizgrađenom individuumu – pa stoga, gomila takvoga individualiteta bez svijesti o sebi, sa razvijenim strahovima, instinktima i kompleksima, kao mehanizmima odbrane vlastitog integriteta i ne predstavlja NACIJU u istorijskom i sociološkom smislu.

Objektivna predstava o NACIJI DANAS, javlja se u dvije forme – u dva cjelovita teorijaska i naučna sistema: KOMUNISTIČKOM i u EVROPSKOM GRAĐANSKOM ideološkom okviru. Postoji i Treći pristup, koji se još uvijek nije uzdigao do nivoa naučne misli o naciji; to je tzv. ISLAMSKI KONCEPT negacije nacionalne svijesti i nacionalnih osjećanja, kao nečeg što nije svojstveno muslimanima te isticanje PANISLAMIZMA i sveopšteg muslimanskog bratstva kao autentičnog odgovora zapadnoj civilizaciji na njene «novotarije» u klasifikaciji globalnih grupa i čovječanstva u cjelini. Kako ne postoji naučni doprinos niti sistem u ovakvom promišljanju (tj. negiranju nacije), to se ovim pristupom ne treba temeljito baviti.

Komunističko poimanje nacije je u teorijsko-doktrinalnom smislu MARKSISTIČKO – relativno jednostavno i bez nekih posebnih dilema: NACIJA JE SUPSTANCA, ona je PRIRODA – ali ne priroda kao konkretni oblik postojanja ideje u njenom otuđenom stanju, nego, kao neposredna stvarnost materije, koju čovjek mijenja i nadilazi. Kojoj daje značaj i oduzima ga – koju oblikuje prema stepenu vlastitog saznanja i potrebe.

Lišavajući naciju istorijske važnosti, marksisti je vide kao ZAJEDNICU (specifičnu, stabilnu ili homogenu) nastalu na bazi DRUŠTVENE PODJELE RADA, u epohi ranog kapitalizma (ili kasnog feudalizma – XVIII ili XIX vijek), na KOMPAKTNOJ TERITORIJI, u okviru zajedničkog jezika i bliske etničke i kulturne srodnosti.

Oko ovih postavki, u marksističkom učenju i nema nekih značajnijih sporova, ali, koji je od ovih elemenata bitnije odredio istorijsku sudbinu grupacije i njenu svijest – pitanje je koje otvara zamršene sukobe i u okviru generalne teorije i u okviru učenja većine konkretnih nacionalnih zajednica. Dakle, marksisti ovu globalnu grupu vide kao rezultat istorijskog sabijanja manjih i srodnijih segmenata, globalne grupe, tipa NAROD, kao objekat istorijskog procesa društvene podjele rada, u strogo određenom vremenu, na definisanoj teritoriji i po kriterijumu srodnosti. Ta svojevrsna marginalizacija nacije ima svoju svrhu – marksisti u prvi plan ističu proces «društvene podjele rada» i favorizuju klasnu diobu društva kao konstantu u sveukupnoj istoriji ljudske zajednice, koja ima svoju pozitivnu dimenziju samo u «radničkoj klasi» kao jedinom i nužnom SUBJEKTU ISTORIJE. Tako nacionalno pitanje, u teoriji Marksa i Engelsa, ostaje na margini njihovog naučnog zanimanja za klase i klasnu borbu. Lenjin opravdava takav pristup i nagovještava dolazak doba u kome će nacija definitivno otići sa društvene i političke scene – to je vrijeme dolaska kapitalizma u svoju zrelu fazu, fazu buržoaskog internacionalizma – koji će nužno lomiti nacionalne granice i u arhiv istorije poslati staru društveno-političku podlogu i okvir KUMULACIJE KAPITALA, po imenu «NACIJA TIPA DRŽAVE».

Staljin ide i korak dalje. On naciju vidi, isključivo, kao političku zajednicu, negira njen historijski značaj i ulogu, te čitav problem reducira na polje etnologije i antropologije. Objašnjavajući socijalno biće nacije, Slovenački marksist Edvard Kardelj, ističe «svijest o zajedništvu» kao neophodni i najubjedljiviji znak postojanja nacije – i mada, tu svijest tretira kao «subsvijest» on je ipak podiže na nivo «kolektivne svijesti» što je svojevrsni apsurd i kontradikcija. Kardelj smatra da ni teritorija, ni jezik, kultura ili etnogeneza ne znače ništa ako nema «osjećanja zajedništva». Doduše, to i jeste njegova naučna pozicija, jer ono što ističe kao «svijest» zatim kao «subsvijest», pa na kraju kao «osjećanja», predstavlja definiciju subjektivnih poriva, koji nisu podložni naučnom objektiviziranju. Raspadom Varšavskog pakta, simboličkim padom Berlinskog zida, socijalisti tj. socijal-demokrati, kao nasljednici komunističkih ideologija, unekoliko mijenjaju i ublažavaju vlastiti teorijski pristup i počinju praviti nesigurne korake ka građanskoj misli i poimanju nacije. Građanske ideologije i nauke, dan-danas, a priori, odbacuju komunističku teoriju, premda i same ispoljavaju nemoć u pokušaju da se izdignu iznad supstancijalističkog poimanja nacije. Građanskim teoretičarima nisu sporni ni etnogeneza, ni kulturna srodnost, ni teritorija, ni jezik – šta više, kao prosta priroda zajednice, idealno se uklapaju u «evropo-centrističku» viziju «naciju tipa države», tj. u sliku ljudske grupacije kojoj država predstavlja socijalni okvir.

Dakle, i ovdje vidimo taj sud o naciji kao političkoj činjenici – «više» ili «niže» istorijske vrijednosti – baš u skladu sa hegelijanskim učenjem o postojanju «istorijskih» i «neistorijskih» nacija – državotvornih i onih koje to nisu (pa kao takve ne-državotvorne, nisu imale priliku da kroz istoriju vlastite države, konzistentno i intenzivno, ispolje i razviju svoj duh). U ovoj filozofskoj i naučnoj podjeli koja odiše «naivnim rasizmom» daleko je lakše prepoznati «naciju tipa ideologije» – NACIJU tipa cjelovitog, uopštavajućeg sistema, koji gradi sliku društva (njegove prošlosti, sadašnjosti i budućnosti) – sliku cjeline, integrisane uvijek, u totalitet jedne predodžbe svijeta – bilo da je ona religijska ili anti-religijska – građanska ili marksistička.

Premda nije mnogo naučne pažnje posvećivao naciji, Hegel je (uprkos stajalištu po kome je «individuum – apsolutna forma», neposredna izvjesnost sama sebe i NE-USLOVLJENO BIĆE), prvi uveo u ravan rasprave o fenomenu nacije i FENOMEN KOLEKTIVNE SVIJESTI. To je svijest koja shvata samu sebe, koja je dostigla stepen umnosti i koja zna da je odnos između samokretanja (moći) i njenog ispoljenja, prosto zakonit. Ta svijest, kao neposredan život duha je SAMOSVIJEST KOLEKTIVNOG DUHA. Time pripadnost naciji Hegel postavlja kao princip IZBORA DUHA a ne PRINCIP SLUČAJNOSTI.

Za Hegela ne postoji, jednom zauvijek data ljudska priroda, koja bi se po kriterijumu srodnosti udružila u zajednicu tipa nacije – čovjek je samo ono što čini, on nije nešto zauvijek dato već postoji kao čovjek samo ukoliko sama sebe stvara. Ovaj Hegelov odnos prema stvarnosti preuzeli su i marksisti: jedinstvo čovjeka i stvari, svijesti predmeta, subjekta i objekta – nije prosto dato, već se razlikuje djelovanjem.

Čitava plejada građanskih mislilaca, međutim, zagovara subjektivno-psihološku teoriju nacije (Jellinek, Weber, Renan, Barth, Tones…). Po njima sama nacionalna priroda je varijabilna kategorija i ona nije temeljni uslov za postojanje nacije – taj uslov je SUBJEKTIVNO OSJEĆANJE pripadnosti zajednici. Ono ne mora dostići stepen umnosti – ono je opredmećena tzv. «čulna svijest» i nema razloga za pokušaje otkrivanja nekoga sistema u tom osjećanju ili «kolektivnog duha», koji navodno, koristi naciju kao motornu snagu društva u procesu izgradnje pravnog poretka u svijetu. Ništa od toga – osjećanje pripadnosti zajednici je tu bez velikih planova i velikog interesa – bez dalekih ciljeva – ali samo s njim može biti riječi o postojanju zajednice tipa nacije. Čini se da teorijska misao uvijek zapadne u krizu kada pokušava da usaglasi STVARNOST i POJAM, na štetu stvarnosti, odnosno kada vrši uvid u stvarnost jedne uže zajednice, vremenski, prostorno i kulturno REDUCIRANO – tj. kada bez cjelovitog sagledavanja pokuša od pojma napraviti skicu života . Možda na ovom mjestu, treba postaviti jedno sasvim racionalno pitanje: Zašto se uopšte baviti pitanjem nacije TEORIJSKI I PROMIŠLJENO, kad ni Građanska ni Marksistička misao nisu ovom pitanju pristupili ozbiljno u mjeri da o njemu izgrade nesumnjive sudove i cjelovit teoretski sistem koji ne bi protivrječio stvarnosti ljudskog roda – čemu uopšte raspravljati o tome?! Postoje, najmanje dva važna razloga:

PRVO: Ja ne mislim da je individuum apsolutna forma, da predstavlja neposrednu izvjesnost sama sebe i da je, praktično, «neuslovljeno biće». Od svih neizgrađenosti i nesavršenosti individuuma najočitija je njegova uslovljenost faktorom VRIJEME. Ta uslovljenost, sa stanovišta života i roda je djelimično negirana samoodržavanjem kroz biološku reprodukciju, za koju individuum nije dovoljan i koju ne može ostvariti bez zajednice, makar ona bila na najprostijem nivou («muško – žensko» – porodica). Zato je apsolutna forma – forma zajednice a ne individualiteta – samo u zajednici dostiže se stepen «umnosti» i gradi «kolektivni duh», od najprostijih do najsloženijih zajednica pa je čovjekov prvi korak ka APSOLUTU. Taj hod traje još uvijek i on neće okončati pukim naučavanjem starih filozofskih koncepcija. DRUGO: Evropska politička misao je formu apsoluta nekritički pripisala NACIJI , kao zajednici. Nacija je dugo vremena, bila temeljni politički i konceptualni odgovor na komunistički internacionalizam. Finansiranje «nacional-romantizma» na istoku; podrška i nedemokratskim nacionalnim koncepcijama u politici te nametanje predstave o naciji kao nužnom subjektu istorije proizvelo je: raspad Sovjetskog Saveza, krvavi rat i raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, razdruživanje Češke i Slovačke, ali i ujedinjenje Savezne i Demokratske Republike Njemačke. Danas američki liberalizam i globalizam, na jednoj strani – islamski fundamentalizam na drugoj i obnavljanje njemačke hegemonije u Evropi, predstavljaju koncepcije koje uništavaju i razaraju nacionalnu ideju i izazivaju otpor u dubini društva. I to nije sve, jer taj proces, odmjeravanja vladajućih neo-liberalnih elita u svijetu i ideje nacionalne države, ide dalje, sve oštrijom linijom sa težim političkim i društvenim posljedicama.

Izvor: Disident info

Pročitajte još

Galijašević: Bošnjaci između prošlosti i budućnosti (1)