Gradim kulu, a kamena nemam

Ogled o sevdalinki u knjizi „Ogledi o srpskoj muzici“, izdavaštvo RTS, 2020)

Piše: Dragan R. Mlađenović

Reč „sevdalinka“ dolazi od arapske reči „sewda“, što znači „crna žuč“; sevda, prema shvatanjima starih arapskih i grčkih lekara, ponajviše utiče na ljubavno-emotivni život.
Sevdalinka je, dakle, „ljubavna pesma“. Međutim, pojam „sevdaha“ je, ne samo za arapsko-muslimanski svet, već i za naš narod koji od pradavnih vremena na jugoistoku Evrope „živio da bi ljubio“, podrazumeva i obuhvata mnogo širi pojam:
„Danas narod naziva sevdahom ne samo ljubav, nego uglavnom svu onu čar, svu onu milinu i ugodnost što sobom nosi ljubavni osjećaj, ali ujedno i svu bol i patnju, svu onu čežnju, jad i uznemirenost od koje pate ljubavnici. Sevdah znači raj i pakao, znači med i otrov sa svim varijantama suprotnih ljubavnih osjećaja. Sevdah se može samo osjetiti, ali veoma teško definisati“.[1]
Iako se sevdalinka peva u svim većim i manjim varošima Bosne, Hercegovine i Srbije, svoj naziv je dobila tek 1891. godine, kada je pesnik Jovan Ilić (1824-1901) objavio u Beogradu zbirku „Dahire“, koju čine pesme „sevdalije“.[2]
Prvu sevdalinku (koja tada još nije tako nazivana) Vuk St. Karadžić (1787-1864) je objavio sa melodijom još 1815. godine. Reč je o sarajevskoj „poravnoj“ pesmi koja počinje stihom „Kolika je Jahorina planina“, a Vuk joj je dao naziv „Silno djejstvije ljubve“.[3] Poljak Franjćišek Mirecki (1791-1862), tadašnji student muzike u Beču, ovu i još pet pesama „stavio je u note“ i obradio za pevanje i klavir. Kako Vuk nije umeo da peva, ovih šest „ženskih“ melodija Mirecki je, najverovatnije, zabeležio po pevanju Savke Živković, Vukove rođake, kod koje je stanovao po dolasku u Beč 1813-14. godine. Inače, pesme koje je Vuk označio kao „Sarajevske“ (br. 22, 23, 24, 33, 47, 48, 51) nedvosmisleno pripadaju vrsti tzv. „poravne“ varoške pesme koja će kasnije biti nazvana sevdalinkom.
No, vratimo se pesničkom opusu sevdalije Jovana Ilića. Znameniti srpski kompozitor i dirigent Stevan Stojanović Mokranjac (1856-1914) svoju Prvu rukovet (horsku svitu) napisao je za muški hor 1883. godine. U nju je uneo jednu Ilićevu sevdalinku koja počinje stihom „Protužila Pembe-Ajša“. Jovan Ilić je „Ajšu“ ispevao po ugledu na narodnu sevdalinku „Tužba Pembe-Amše“ koju je Vuk zabeležio u Kragujevcu 1823. po pevanju grupe muslimanskih Ciganki iz Sarajeva, a zatim objavio prvi put 1824. godine u Lajpciškoj pesmarici, i drugi put 1841. u Beču. Evo kako peva izvorna „Tužba“:
Protužila Pembe-Amša:/ „Dertlija sam nego paša./
Otkud neću dertli biti?/ Kuga mori, paša robi,/
Dragi mi se razbolio,/ I na me se rasrdio./
Da se hoće osrditi,/ Dala bih mu vezen jagluk;/
Ako li se ne osrdi,/ Ja ću ići svom Garibu,/
Nek me Garib razgovori,/ Ćimanetom i šarkijom,/
I svojijem turćijama;/ Nek zapjeva zeljanicu,/
Mome dragom na sramotu.“[4]
A evo koje je stihove Ilićeve sevdalinke St. St. Mokranjac muzički obradio u svojoj Prvoj rukoveti koju je napisao 1883, a prvi put izveo 1884:
Protužila Pembe-Ajša:/ „Dertlija sam nego paša./
Kako neću dertli biti,/ Kad me silna tuga mori./
Što ja volim, ne dadu mi,/ A što neću, nameću mi!“[5]
Tokom 20. veka o sevdalinki se pisalo srazmerno mnogo, obično kao predgovor ili uvod zbirkama i antologijama ovih pesama, ali su sevdalinke kao specifična literarno-muzička forma analizirane uglavnom samo sa literarno-pesničke strane; muzikolozi i etnomuzikolozi su najčešće o njoj ćutali podcenjujući je kao jeftinu kafansku zabavu. Donekle su u pravu, jer mnoge sevdalije „zalivaju grlo“ pićem kao sredstvom za lepo i osećajno pevanje. Zabeleženo je da starac Milija, koji je Vuku guslao nekoliko najlepših pesama, „bez rakije nije `teo ni zapjevati“.[6] A čaša je opevana i u pesmi „Vino piju četiri jarana“:
„Šta se sjaji na sred Sarajeva?/ Il je alem, il je dragi kamen?/
Il je diba među terzijama?/ Il je cura među djeverima?/ Il je đerđef među veziljama?/
Il je vila, ili ljuta guja?/ Ili čaša među bekrijama? Nit je alem, nit je dragi kamen,/ Nit je diba među terzijama,/ Nit je cura među djeverima,/ Nit je đerđef među veziljama,/ Nit je vila, niti ljuta guja,/ VEĆ JE ČAŠA MEĐU BEKRIJAMA.“[7]
„Tamo gdje se sjedilo, razgovaralo i veselilo, tamo se i pilo, a gdje se pilo, tamo se i pjevalo. Dobra pjesma i nastaje tek onda kad se pokrije `prvi tavan vina`. Pjevalo se i pilo na akšamlucima, teferičima i kafanama. U takvoj zagrijanoj atmosferi `plave izmaglice` muška sevdalinka je dobijala sve više nešto rasipničko u izrazu; ona se sve više odvajala od svoje prvobitne osnove, dobijala je osobine artificijelnosti, naročito u kafanama gdje su profesionalni pjevači iz komercijalnih razloga još više razvijali spoljno dopadljivi element. Kafanska pjesma se širila i sasvim preobraćena vraćala natrag odakle je nekada kao čista sevdalinka (`mahalsko čedo`) krenula na svoj kružni put. Pričao mi je jedan sevdalija da je 1937. u jednoj sarajevskoj kafani čuo i naučio pjesmu `Đugum kuje aga Hasan-aga` i usto potrošio dosta novaca (davši pjevačici obilan honorar); dalje priča kako su on i njegov prijatelj (prije rata) u jednom šljiviku popili amper rakije sve uz mezu i pjesmu. Naravno da je ono što su pjevali u takvom prenapregnutom stanju bilo ačenje i prostota. Ali danas-sutra, malo-po-malo, ostalo je nešto od toga prostačkog pjevanja.“[8]
Na jednom nezvaničnom sastanku PEN kluba u Stokholmu u takmičenju ko će izgovoriti lepše stihove, pobedio je naš slavni Jovan Dučić (1874—1943). Ono što je zanimljivo, pesničku pobedu nije ostvario sopstvenim stihovima, nego je citirao poznatu sevdalinku „A što mi se Travnik zamaglio“:

Što se ono Travnik zamaglio?/ Ili gori, il` ga kuga mori?/Il` ga Janja očim` zapalila? –
Niti gori, nit` ga kuga mori,/ Već ga Janja očim` zapalila,/
Izgoreše dva nova dućana,/ Dva dućana i nova mehana,/I mešćema, gdje kadija sudi.[9]
Bilo kako bilo, sevdalinka kao popularna (malo)varoška ljubavno-bekrijska pesma, prilično je neujednačenog kvaliteta: s jedne strane ima škarta koji kao umetnički neuspeh brzo odlazi u zaborav, ali zato s druge strane ima bisera koji svojom lepotom ostaju, kao što je Dučićeva omiljena sevdalinka „Što se ono Travnik zamaglio?“ opstala za sva vremena. Takav jedan sevdalijski biser bez sumnje je i pesma „Gradim kulu, a kamena nemam“, za koju je teško reći da li ima lepšu „poravnu melodiju“ ili prelepe stihove:
Aj, gradim kulu, a kamena nemam,/ Aj, kulo moja, aman, pjesmom sagrađena./
Aj, kulo moja, pjesmom sagrađena,/ Aj, čatmo moja, aman, suzom zalivena./
Aj, u tebi ću akšam provoditi,/ Aj, sav svoj sevdah, aman, tebi darivati.[10]

IZVORI:
[1] Dušan Umićević, Muzička obrada narodne pjesme u Bosanskoj Krajini, Razvitak-Banja Luka, 1938, br. 11, str. 325-333.
[2] Jovan Ilić, Dahire, Beograd, 1891; ovde valja napomenuti da je Ilić pesme nazivao „sevdalijama“, ali su sevdalije zapravo pevači sevdalinki.
[3] Vuk St. Karadžić, Pjesnarica 1814-1815, Sabrana dela Vuka St. Karadžića, knj. prva, Prosveta-Beograd, 1964, str. 147-8.
[4] Narodne srbske pjesme, skupio i na svijet izdao Vuk Stef. Karadžić, knj. prva, u Lipisci, 1824, br. 269; Srbske narodne pjesme, knj. prva, Beč, 1841, br. 523, u Sabranim delima Vuka St. Karadžića, Prosveta-Beograd, 1964, br. 523.
[5] St. St. Mokranjac, Sabrana dela, Svetovna muzika 1, Rukoveti, Knjaževac-Beograd, 1992. str. 13-14.
[6] R. Medenica, Guslar i njegovi slušaoci, Prilozi, Beograd, nov. 1938, god. peta, sv. druga, str. 174.
[7] Hamid Dizdar, Sevdalinke, Sarajevo, 1944, „Vino piju četiri jarana“; melodijski zapis u studiji Vlado Milošević, Sevdalinka, Banja Luka, 1964, pevao Hakija Karabegović (Banja Luka, 1962).
[8] Vlado Milošević, Sevdalinka, Banja Luka, 1964, str. 20.
[9] Narodne srbske pjesme, skupio i na svijet izdao Vuk Stef. Karadžić, knj. I, u Lipisci, 1824, br. 365; St. St. Mokranjac, 14. rukovet, (1908, pesme iz Bosne); Mak Dizdar, Gdje je ona čudnovata djevojka koja se je suncem povezala, a mjesecom opasala? Život, Sarajevo, juni 1960, godina IX, br. 6.
[10] Svilen konac 1, zbirka narodnih pesama, notni zapisi A-D, Savez amatera Srbije-Beograd, 2010, str. 307; potpisnik ovog ogleda snimio je uz šarkiju ovu i još nekoliko prelepih sevdalinki u martu 1986. za Radio Sarajevo i objavio na disku „Pevanje srpsko“ (izdavač Biveko-Beograd, 2013) ; pesme se mogu čuti na linku: https://music.apple.com/us/album/pevanje-srpsko/972037120 i/li Dragan Mladjenovic: Pevanje srpsko – Music Streaming – Listen on Deezer i/li http://mp3-red.org/album/7659748/pevanje-srpsko.html