(INTERVJU) Stamatović: 13. jula Crna Gora je rekla jedno veliko NE razdvajanju sa Srbijom, makar i pod okupacijom

Prof. dr Aleksandar Stamatović ocijenio je, da je ovakva Crna Gora totalni antipod vrijednosti 13-julske Crne Gore i onih razloga zašto je podignut ustanak. On je u intervjuu za naš portal kazao da ova vlast baštini i proslavlja 13. jul, a proglašava pjesmu Sekule Drljevića za himnu, što je prema njegovim riječima apsurd.

Danas je 13. jul. Širom Crne Gore pompezno se proslavlja ovaj praznik. Gledajući sadašnji trenutak Crne Gore, i vršeći paralelu sa ondašnjom 13-julskom Crnom Gorom, da li postoji istovjetnost? Ako je nema, koja Crna Gora je pobijedila?

Nema nikakve istovjetnosti. Pobijedila je zapravo 12-julska Crna Gora. Ova i ovakva Crna Gora je totalni antipod vrijednosti 13-julske Crne Gore i onih razloga zašto je podignut ustanak.

Zašto tako mislite?

Od ulaska italijanskog okupatora, uz njegovu pomoć i logistiku, najrigidniji separatistički i antisrpski elementi su otpočeli sa formiranjem novog identiteta Crnogoraca. Osnov za to su bili politički stavovi dr Sekule Drljevića koje je on iznosio 30-ih godina XX vijeka, kao i stavovi i brošure Savića Markovića- Štedimlije, zasnovani na navodima popa Dukljanina iz Barskog rodoslova da su Dukljani južni Hrvati, zapravo Crveni Hrvati. Strateški partner te nove Crne Gore koja se formirala postaje novoformirana NDH. O progonu Srba i Jevreja u toj Crnoj Gori koja je bila u formiranju se ćuti.

Da li ima paralela između te Crne Gore koja je kulminaciju doživjela svojim proglašenjem 12. jula i sadašnje Crne Gore? Šta nas o tome uči istorija, ili još bolje koje bi njeno naravoučenije bilo?

Ima ih mnogo. Iz školskog sistema izbačeni su srpski jezik, istorija i srpske deseteračke pjesme. Srpskohrvatsko-slovenački jezik kako je njegov zvaničan naziv bio u školskom sistemu Kraljevine Jugoslavije preimenovan je u famozni „narodni jezik“. Masovno su štampani italijanski rječnici i puštani u opticaj. Podsjetiću, odmah po pobjedi Mila Đukanovića 1997/98.godine uslijedilo je naglo izbacivanje učenja ruskog jezika u školskom sistemu Crne Gore i uvođenje italijanskog jezika. Kako tada, tako i u novom vremenu, to je bila priprema za uvođenje Crne Gore u italijanski i šire latinski civilizacijski i kulturološki prostor. Vrlo brzo po okupaciji, preko ondašnjih listova podgoričke Zete i Glasa Crnogorca koji je na Cetinju opet počeo izlaziti, objavljena je naredba da svi dotadašnji stanovnici Crne Gore Srbi, koji nijesu rodom domicilno iz nje odmah moraju napustiti istu. Radilo se mahom o bivšim jugoslovenskim oficirima, činovnicima, prosvjetnim službenicima, trgovačkim predstavnicima, zanatlijama i sl.Vidite kako je sada počeo progon sveštenika Mitropolije koji nijesu rodom iz Crne Gore. Potpuna paralela je ukidanje trobojke, i uvođenje crnogorskog alaj barjaka kao zastave, pod obrazloženjem da je to „stara zastava Crne Gore“. Evo vidite kakvu buru komentara je izazvalo isticanje trobojke od strane lokalne vlasti u Beranama.

Da li je takva Crna Gora koja je trebala da se uspostavi bila u granicama Kraljevine Crne Gore iz 1914. godine, tj. pred Prvi svjetski rat.

Ne. Italijani su jasno stavili do znanja crnogorskim separatistima da su im albanski interesi preči od crnogorskih. Crna Gora ostala je bez Ulcinja, Tuzi, Plava, Gusinja i Rožaja. Jedan dio separatista pristao je na sve, samo da bi se domogao vlasti u toj fiktivnoj državi. Jedan dio je upravo zbog toga dan uoči zasijedanja odustao od učešća u tom projektu, poput: Krsta Popovića, dr Novice Radovića, Petra Plamenca itd.Svjedoci smo da su danas pomenuti djelovi Crne Gore samo formalno crnogorski. Tamo se albanski misli, diše, osjeća i govori. Svuda su albanske zastave, i to vlast toleriše što uz pomoć njih vlada.

Šta je za Vas tadašnja 13-julska Crna Gora, i šta bi ona s obzirom da ste istoričar danas trebala da znači?

Ona je i onda i danas bila u više aspekata jedno veliko NE. Najprije jedno veliko ne okupaciji i pristajanje na nju, kao i domaćoj okupaciji koja je značila totalni antipod dotadašnjem identitetu i značenju Crne Gore. Značila je ne agresiji na Rusiju, bratsku slovensku i pravoslavnu državu Crnogorcima, bez obzira što se tada radilo o anacionalnoj, internacionalističkoj, ateističkoj i komunističkoj sovjetiji. Kod prosječnog Crnogorca i u njegovoj svijesti, to je još uvijek bila matuška Rusija, i jeste ona bila to u svom značenju. Takva Crna Gora koja se imala formirati uz pomoć Italije, zajedno sa Italijom, saveznicom Njemačke bila je protiv Rusije. Rečeno je jedno veliko NE razdvajanju sa Srbijom, makar i pod okupacijom. Veliko NE donošenju niza administrativnih i kulturoloških mjera koje su poručivale da Crnogorci nijesu Srbi, i da se uvodi neki novi identitet.

Mnogo komentara i polemika izazvali su laureati 13-julske nagrade. Kako vi to komentarišete?

Vlast je trebala da jasno kaže da su to dobitnici 12-julske nagrade. Svojim djelom oni su prvenstveno radili na učvršćivanju 12-julske Crne Gore, ili Petrovdanske Crne Gore. Ljudi su dobili nagrade u skladu sa svojim radom i namjerom pregnuća, i ja im u tome čestitam.13-julsku nagradu trebali su dobiti neki drugi ljudi!

Mjeseci potezanja tzv. crkvenog pitanja i zakona, a sa njima i litija, otvaraju jednu nezaobilaznu temu poklapanja prošlosti i sadašnjosti. Naime, postoje nepobitni dokazi da je crnogorsko-primorski mitropolit Joanikije Lipovac bio učesnik Petrovdanskog Sabora. On je decenijama bio označavan kao saradnik okupatora i fašista protiv slobodne Crne Gore, te je kao i takav sa odgovarajućom kaznom okončao život. Predstavljan je i kao nosilac retrogradnih velikosrpskih i anticrnogorskih ideja.Kako Vi vidite to pitanje?

Ne namjeravam da kao istoričar vršim rehabilitaciju bilo koga pa ni mitropolita Lipovca.Lipovac je bio najprivrženiji saradnik patrijarha Dožića, poznatog kao ljutog protivnika potpisivanja Trojnog pakta. I sam Lipovac se u tom smislu jasno deklarisao. U jednom broju izvještaja koje su centrali u Rimu slali civilni komesar za Crnu Goru grof Serafino Macolini i kasnije general Pircio Biroli jasano se naznačava da Lipovcu ne treba vjerovati, i da je on eksponent patrijarha Dožića i njegovih ideja. Mitropolit Lipovac nije imao bilo kakvog političkog učešća u pripremi Petrovdanskog Sabora, niti je u bilo kom smislu pružao logistiku separatistima na čelu sa Drljevićem i Ivanovićem. Na Saboru i kasnijem ručku bio je isključivo u oficijelnoj namjeni, isto kao i nadbiskup barski Nikola Dobrečić, i barski muftija, što se na fotografijama jasno vidi. Ni Dobrečića ni muftiju kasnije niko nije uzimao na odgovornost. Jedan sveštenik i još nekoliko ljudi koji su bili delegati tog Sabora su kasnije završili u partizanima, ili su na kraju rata podržavali komuniste. Niko ih nikada zbog toga nije pozivao na odgovornost. Imena tih ljudi su mi poznata. Šta je trebao da radi u tom trenutku Lipovac?Patrijarh je bio u zatočeništvu i nije imao nikakve veze sa crkvenom infrastrukturom. Država više nije postojala. Crna Gora nije bila čak ni u jedinstvenoj administrativnoj okupacionoj jedinici sa Srbijom. Iz NDH, Kosova i Metohije i Makedonije su stizale stravične vijesti o pogromima i protjerivanju srpskog stanovništva. Nekoliko vladika je bilo već ubijeno, a neke su odbjegle u Beograd.Tamo su bili improvizovani pokušaju nekoliko vladika da formiraju Sinod. Srpska Crkva bila je u opštem rasulu i pod genocidom. On je spašavao što se spasiti moglo.I tu se javlja totalna kontradiktornost. Ako je već Lipovac bio anticrnogorac, kako je onda mogao biti na Saboru koji je proglašavao vaspostavu Crne Gore koju su ukinuli 1918.godine Srbi? Podsjetiću, i ova vlast iznosi istu tezu. Ova vlast baštini i proslavlja 13. jul, a proglašava pjesmu Sekule Drljevića za himnu. Ne može se i to i to!

Da li po Vama postoje zaboravljeni heroji 13. jula i događaja oko njega?

Svakako da da! Podsjetiću na princa Mihaila Petrovića. On je odbio da primi crnogorsku krunu, jasno stavljajući Italijanima do znanja da će Italija biti gubitnik u ratu, i da je za državno jedinstvo Crne Gore i Srbije! Bivši crnogorski ministar i jedan od kasnijih federalističkih vođa Savo Vuletić otvoreno je odbio ponudu Italijana da bude predsjednik vlade. Odstupio je sa četnicima i likvidiran je zajedno sa mitropolitom Lipovcem. U ovom ustanku učestvovao je čitav niz ljudi koji su kasnije
bili u četnicima. Podsjetiću samo npr.da je pukovnik Bajo Stanišić bio jedan od pet članova Privremene ustaničke vrhovne komande čiji je član bio i Blažo Jovanović. Kapetan Pavle Đurišić je bio komandant ustaničkih jedinica koje su oslobodile Berane. Major Đorđije Lašić je bio komandant ustaničkog fronta od Vasojevića prema Čakoru. Kapetan Jakov Šakov Kusovac, potomak stare serdarske kuće Kusovaca iz Riječke nahije bio je komandant ustaničkih snaga koje su teško potukle italijanski motorozovani bataljon „Duka od Aoste“ na Košćelama između Cetinja i Rijeke Crnojevića. To je bila briljantna vojna akcija, koja je kasnije od režimske istoriografije pripisana vojničkoj „genijalnosti“ Peka Dapčevića.

Konačno, mnogo je polemika izazvalo lomljenje ploče na spomeniku u Ravnom lazu u Piperima. To je spomenik organizatorima ustanka. Za njega su okrivljene rigidne litijaške, velikosrpske i anticrnogorske snage, jer je to bio udar na crnogorski identitet. Šta o tome mislite?

Sama tehnika rada, konotacija tog događaja opisana u režimskim medijima i od režimskih predstavnika je jedan dio priče. Taj scenario je toliko providan da svakome ko ga razumije izgleda ne samo ogavan nego i jadan. U koncept i smisao litija treba uklopiti kao širi okvir velikosrpstvo i negaciju Crne Gore. Litije su dakle borba protiv Crne Gore, njene državnosti i identiteta.Naprasno se nalazi izvršitelj koji priznaje djelo, i to 18-godišnjak. Poznat i kao učesnik litija! Scenario službe bezbjednosti od samog izvođenja čina, prikazivanja njegove konotacije, do nalaženja krivca i njegovog litijaškog identiteta je toliko providan. Ovo su posljednji trzaji režima. On je sve upropastio i ruinirao, da se sada gadi i jednom broju ljudi koji su na referendumu glasali za nezavisnu Crnu Goru. Potrebna je mobilizacija crnogorskih političkih masa, jer se one više nemaju na čemu mobilisati. Postoji i klasični istoriografski aspekt događaja na Ravnom lazu i ljudi koji su se tamo okupili i donijeli te odluke, koji je totalni antipod ove i ovakve Crne Gore.Oni su se tamo okupili da bi rekli ne italijanskoj okupaciji i latinizaciji Crne Gore. Okupili su se da bi pomogli bratskoj Rusiji, a podsjetiću Rusija je sa Srbijom broj jedan neprijatelj ove vlasti. Oni se tamo nijesu okupili da bi proglasili nezavisnu Crnu Goru, nego naprotiv bili su za Jugoslaviju i državu sa Srbijom, iako im se sramotno imputira da se tu donijela odluka o pokretanju ustanka između ostalog i za stvaranje ravnopravne i slobodne Crne Gore.