Izložba remek-djela srpskog ikonopisa

Remek-dela srpskog ikonopisa iz vremena obnove Pećke patrijaršije, od 1557. do 1690. godine, koja su duže od četiri decenije bila daleko od očiju javnosti, ponovo će zablistati punim sjajem na izložbi koja se otvara sutra u Muzeju Srpske pravoslavne crkve. Ikone koje će biti izložene mnogo su više od religioznih slika iz hramova naroda koji su imali lakšu sudbinu od Srba.

Naime, posle pada despotovine 1439. nastupila su vremena užasnog stradanja i seoba srpskog naroda, a Osmanlije su nemilosrno zatirale sve tragove kulture koja je cvetala pod okriljem crkve.

– Ovo je izložba remek-dela srpskog ikonopisa nastalih posle strašnog perioda dužeg od veka u kome su, kako je zabeležio jedan savremenik, “živi zavideli mrtvima”. Prosto je neverovatno da odmah posle tako strašnog vremena, čim je obnovljena Pećka patrijaršija, nastupa srpska renesansa u svakom vidu, a pre svega duhovna i umetnička. Ona je pod okriljem pećkih patrijarha prekinula period opadanja i islamizacije – ističe đakon Vladimir Radovanović, upravnik Muzeja SPC.

Od obnove patrijarišije 1557. do ponovne propasti i Velike seobe 1690. pećki patrijarsi bili su i duhovni i svetovni pastiri Srba. Oni su kreirali politiku po kojoj je zadatak umetnika bio da na živopisima sačuvaju ne samo veru, već i nacionalni identitet. Srpski živopisci stvaraju formalno religiozne slike u kojima se hrišćanske teme kombinuju s onima iz nacionalne istorije, zbog čega je naš ikonopis jedinstven u umetnosti pravoslavnih naroda.

– Stvaralaštvo srpskih autora posle obnove Pećke parijaršije pokazuje značajan nivo samostalnosti. Osobenost srpskog ikonopisa su teme vezane za svete Srbe iz porodice Nemanjića – kaže dr Miljana Matić, glavni saradnik na izložbi.

O tome svedoči značajan broj sačuvanih ikona Svetog Save i Stefana Nemanje kao Svetog Simeona Srpskog iz svih oblasti koje su bile pod duhovnom upravom obnovljene Pećke patrijaršije. Na ikonama tog doba kao znak duhovnog otpora osmanskoj okupaciji sveti Srbi i njihovi državnički i vojni podvizi se slikaju čak i na najstrožijim ikonografskim motivima kakav je deizis, koji po kanonu prikazuje isključivo Isusa Hrista sa Bogorodicom i svetim Jovanom Krstiteljem.

– Na delu iz Narodnog muzeja u Beogradu u deizisu učestvuju Sveti Sava i Sveti Simeon Srpski, arhiđakon Stefan pokrovitelj dinastije Nemanjića, Sveti Stefan Prvovenčani, Sveti Stefan Dečanski, Sveti car Uroš i Sveti knez Lazar. Jedinstvena ostvarenja predstavljaju ikone koje za temu imaju Opelo Svetog Save i Svetog Stefana Dečanskog. Žitijna ikona Stefana Dečanskog, čiji je autor zograf Longin, iz 1557. ubraja se u remek-dela srpskog i postvizantijskog slikarstva. Središnje polje sa predstavom kralja Stefana Uroša Trećeg na prestolu, koga čuvaju dva vojnika, okružuje sedamnaest scena iz žitija Svetog kralja. A čitavu donju ivicu okvira zauzima prikaz bitke kod Velbužda u kojoj je 1330. srpska vojska predvođena Dečanskim i njegovim sinom Dušanom izvojevala veliku pobedu protiv Bugara – navodi dr Miljana Matić.

Upravnik Muzeja SPC ističe da je Longin uzor veličanstvenih umetnika koji su obeležili srpsku renesansu.

– On stvara na ogromnom prostoru od Kosova i Metohije, Bosne i Crne Gore. Putuje peške, na konju i magaretu od Dečana do Lomnice, pa nazad do Pive i Morače da svojim delima čuva duhovnu i nacionalnu baštinu i vraća nadu Srbima. Njegovo minuciozno slikarstvo ukazuje da nije radio samo ikone, već da je najverovatnije ilustrovao i rukopisne knjige. Ako je istorija učiteljica života, onda nas Longin i njegovi savremenici uče da za očuvanje identiteta nisu presudna teška vremena, već pre svega ljudi koji su sposobni da se nose s njima – kaže Radovanović.

Po njegovom mišljenju, izložba ikona iz vremena obnove Pećke patrijaršije predstavlja veliko ohrabrenje i danas kad mnogi podležu malodušnosti i gube veru.

– Izložba svedoči da ni u najtamnijim vremenima, kad su uništavani poslednji ostaci srpske srednjovekovne države, kultura i umetnost nisu zamrle. Stvaralaštvo je samo stagniralo dok, figurativno rečeno, sunce nije malo izgrejalo. Seme koje su Nemanjići posejali nije moglo da bude počupano, već je samo čekalo trenutak da ponovo isklija. Moć te umetnosti pokazuje čak i mržnja srpskih neprijatelja koju su pokazivali prema ikonama. Na izložbi ćete videti nekoliko svesno oštećenih remek-dela koja su bezdušno naruživana, ali uzaludno. Njihova lepota je time još više dobila na značaju – zaključuje Radovanović.

Srbi poslednji vizantijski majstori

Prvi potpisani autori u srpskoj umetnosti upravo su ikonopisci koji su radili u vreme obnove Pećke patrijaršije, kaže mr Danijela Milosavljević, konzervator i restaurator.

– Period obnove Pećke patrijaršije je vreme procveta slikarstva i ikonopisanja, a najznačajniji umetnici su pećki monah Longin i Georgije Mitrofanović, koji je najviše stvarao na Svetoj Gori. Njihove tehnike slikanja i ukrašavanja su minuciozne, reč je o poslednjim majstorima vizantijskog stila ikonopisanja – ističe Milosavljević.

Crnogorci zabranili iznošenje ikona za potrebe izložbe

Izložba “Srpski ikonopis na području obnovljene Pećke patrijaršije 1557-1590” prikazuje baštinu s teritorije mnogo šire od granica savremene države Srbije.

– Ikone su stvarane na teritoriji više današnjih država – od Grčke, BJR Makedonije, Albanije, Bugarske, Rumunije, Albanije, Mađarske, Hrvatske, Slovenije, do Slovačke, ali nam nisu u potpunosti dostupne. Na izložbi nema čak ni značajnih dela iz Crne Gore, jer nije dozvoljeno iznošenje srpskih ikona na izložbu u Beogradu – kaže Radovanović.