Jedan znameniti iseljenik iz Hercegovine Vidak Novaković

Piše: Milan R. Milanović

Bio je najstariji i najuspješniji od četvorice sinova Kaća-Krsta Novakovića i njegove suprge Vide (rođene Butulija sa Moska), koji su svoj život svi završili u Americi.

Rođen je u Bajkovim Kruševicama 1889. godine. Vrlo mlad, kao osamnaestogodišnji ekonomski emigrant, došao je u Sjedinjene Države. U luku Njujork je prispio 27. juna 1908. godine, na brodu „Loraine“, a kako je u brodskom dnevniku zapisano, zaputio se u Nevadu. (Zanimljivo je da je na istom brodu došao i njegov nešto stariji komšija tada 27-godišnji Damjen Dabović, inače đed po majci autora ovih zapisa MM). Vidak je počeo u rudniku, a uz pomoć svog nešto mlađeg ali već poslovno uspješnog brata Pera (koji je takođe počeo kao rudar, ali se kasnije uspješno bavio veletrgovinom), završio je poslovne studije na poznatom koledžu u Renou (kasnije, University of Nevada, Reno), potom je bio zaposlen u korporaciji Tonopo-Bank, kasnije je u Njujorku radio sa Nacionalnom bankom Seaboard, a nakon povratka u San Francisko radio je u Bank of Amerika, odnosno bio je upravnik inostranog odjeljenja United Bank & Trast Co. (sa te pozicije je tokom 1926. godine omogućio plasman osmoprocentnih obveznica Kraljevine SHS u vrednosti 500.000 dolara).

Rodnu grudu je posjetio tek nakon 20 godina, u proljeće 1928. godine, kada je sa suprugom i sinom Aleksandrom boravio u zavičajnim Kruševicama, ali je tada dosta vremena proveo u Beogradu. Po sjećanjima njegove snahe Božane (supruge Obrada Novakovića) rodbina ga je na povratku ispratila do Dubrovnika odakle je otplovio velikom prekookeanskom lađom „Saturnija“ (zanimljivo, Nikola Tesla je jula 1884. brodom „Saturnija“ stigao u Njujork).

Tada je sa svojim rođacima tokom boravka u zavičaju, kako piše u jednom pismu maršalu kraljevog dvora, pokrenuo inicijativu za podizanje spomenika Kralju Aleksandru Karađorđeviću na Orjenu „na kome bi bio dvoglavi beli orao, sa natpisom da se spomenik podiže Osvetniku Kosova i Oslobodiocu tih krajeva, koji se raduju da je posle pet stotina godina Beli orao ponovo raširio svoja krila nad tim planinama. To je u ostalom i dosta simbolično, pošto se stvarno i viju orlovi nad tim brdima i u njima savijaju svoja gnezda“. On je tada nudio da sam finansira podizanje spomenika i predlagao, kako navodi u pismu, da se „odmah čim vreme dozvoli otpočne sa radom i da mi se pošalje rčun“[2], što je vjerovatno kasnije i učinjeno.

Svoje dobročinstvo nije pokazivao samo prema svome zavičaju i pomaganjem široj rodbini, izdržavanjem i školovanjem svojih sestrića od gimnazije do fakulteta (koji su po njegovom nalogu imali otvoren račun u banci), nego i u mnogim drugim prilikama. O tome nema potpuno sređenih podataka, no iz pomenutog pisma se jasno vidi: za Oficircki dom u Bitolju šalje 10.000 dolara; za Oficircki dom u Kosovskoj Mitrovici je dao 60.000 dinara; pri polasku iz domovine maršalu kraljevog dvora je ostavio ček na 100.000 dinara. Ima još i manjih zanimljivih primera njegovog dobročinstva: preko konzulata u San Francisku 1923. uplatio je 1.000 dinara za pomoć udovicama sveštenika iz Niške eparhije koje su Bugari pobili u Prvom svjetskom ratu (u AJ se o tome čuva izveštaj Duhovnog suda sa spiskom popadija koje su primile pomoć).

Kao velikom rodoljubu i već iskusnom bankaru, glavni motiv njegovog prvog dolaska u domovinu i Beograd je sudbina tada već posrnule Prve srpske zemljoradničke banke (osnovana uoči Balkanskog rata 1912), reaktivirana 1919. obnavljanjem veza sa srpskim iseljenicima u Americi, od kojih su mnogi bili dobrovoljci u Srpskoj vojsci a posle Velikog rata se vratili u američke rudokope. Vidak o tome piše analitički vrlo opširno (na 58 strana) u jednoj apelaciji Kralju Aleksandru I Karađorđeviću, datirana 26. decembra 1928. godine[3]. Ova apelacija je uslijedila nakon Vidakove audijencije kod Kralja, 6 septembra 1928. godine na Bledu. To je dakle bila druga Vidakova posjeta domovini iste godine.

Vidak u apelaciji piše da je to bila najača naša banka u Americi, da su je iseljenici zvali „Naša banka“, da nije bilo ni jedne naše kolonije od Aljaske do Južne Amerike koja nije u njoj imala ulog na štednju ili akcije, i da je krajem 1921. u banci bilo oko 50 miliona (tadašljih) dinara od uloga iz Amerike, od čega i njegovom zaslugom nekoliko miliona. Ali, iako je u upravi banke bila tdašnja društvena elita (predsednik narodne skupštine, bivši predsednik ministarskog saveta, nekoliko bivših ministara, narodnih poslanika, državnih savetnika, profesora, trgovaca, industrijalaca), sukobi interesa i razne zloupotrebe i protivzakonite radnje (članovi uprave podižu svoje uloge u gotovini, prenose imovinu na druge, prave fiktivne bilanse i isplaćuju sebi velike dividende), banka dolazi u krizu i nemogućnost isplate uloga iseljenika iz Amerike.

 Stoga je Vidak još 1924. o tome pisao tadašnjem ministru funansija Milanu Stojadinoviću, ukazujući kakve će posledice po interese, čast i ugled države imati pad ove banke koja je oko sebe bila okupila cijelu srpsku emigraciju. Vlada je tokom 1925. preduzimala neke mjere za sanaciju banke, ali ne one koje su bile nužne. Vidak stoga ukazuje na neke apsurde, postavljen je komesar banke iz kabineta ministra trgovine bez ekonomsko-finansijskih kvalifikacija (sa mjesečnom platom 12.000 dinara!) koji je istovremeno bio komesar kod više banaka i preduzeća, a za vrijeme rata rekvirirao žito za austrijsku vojsku, zbog raznih pronevjera bio pod sudskom istragom. Sanacija nije uspjela i avgusta 1927. sud je otvorio stečaj ove banke, tako da su stoga nastale krupne štete po državu jer su iseljenici, gubeći vjeru u naše banke, do kraja te godine iz domaćih banaka i preduzeća povukli oko 20 miliona dolara. Početkom 1928. opozicija je u narodnoj skupštini tražila da država sanira ovu banku i da se krivci pozovu na odgovornost za propast iseljeničkih ušteda, ali nadležni ministar trgovine (Mehmed Spaho) nije shvatio važnost iseljeničkih ušteda za našu privredu.

Vidak naglašava da se poslije dvadesetogodišnjeg izbivanja iz domovine odlučio da svojom živom rječju predstavi nadležnim faktorima sve štete koje je opšta srpska stvar pretpjela u Americi poslije rata a posebno poslije pada Ujedinjene i Prve srpske zemljoradničke banke, i na ogromnu važnost iseljeničkih ušteda za našu državu. U Beogradu je imao čitav niz sastanaka sa ministrima i drugim važnim ličnostima: dr Vladom Andrićem, ministrom agrarne reforme; Vojinom Đuričićem, upravnikom Državne hipotekarne banke; dr Bogdanom Markovićem, ministrom finansija; Drag.Novakovićem, generalnim direktorom Narodne banke; Ministrom pošta Kujundžićem i Ministrom saobraćaja Stanićem.

Tih dana njegovog boravka u Beogradu je pala vlada Velimira Vukićevića, pa je potom organizovao širi sastaak sa novim ministrom finansija Nikom Subotićem i prethodno pomenutim ministrima, na kojem je Vidak podnio predstavku: da država preuzme saniranje Prve srpske zemljoradničke banke, i to tako da sanaciju ustupi Državnoj hipotekarnoj banci koja bi preuzela nepokretnosti bančine, da država odobri kredit hipotekarnoj banci (20 miliona dinara), da bi imovina bančina prešla na Upravu fondova koja bi odmah pristupila regulisanju potraživanja prvenstveno iseljenika, koji su većinom štedni ulozi, da se knjižice zemljoradničke banke zamene novim knjižicama hipotekarne banke, čime bi se povratilo poverenje iseljenika u državu i počelo njihovo novo ulaganje. Po dogovoru, istu pisanu predstavku je dostavio na Ministarski savet, kao i na ministarstva finansija, trgovine i industrije i inostranih djela. Pošto se, i pored načelne saglasnosti i obećanja nadležnih, ništa suštinski u vladi nije desilo, Vidak je istu predstavku podnio Kralju „kao našem Najvećem Zaštitniku“ prilikom audijencije na Bledu 6. septembra 1928.
Nakon povratka iz domovine u Ameriku, Vidak je sačinio pomenutu apelaciju, koja predstavlja vrlo detaljnu i svestranu analizu o jugoslovenskom iseljeništvu, koju ovako započinje: „Došavši na obale Pacifika, smatram za svoju dužnost
da izvestim svoga Kralja o iseljenicima, njihovom životu i problemima i da izrazim svoje mišljenje o onome, što bi iz domovine trebalo da se učini, da bi se ogromni broj iseljenika i njihove uštede pridobile za našu opštu stvar. Isto tako smatram za svoju dužnost da iznesem pogreške koje su do danas iz domovine, možda nesvesno, učinjene i koje su imale veoma hrđavih posledica po državni ugled i kredit ovamo.“ Prvu polovinu ovog dokumenta karakteriše detaljno razmatranje kroz niz slikovitih i sugestivnih podnaslova: Kako dolazi do iseljavanja, Koliko nas ima u Sjedinjenim državama, Izumiranje i odnarođavanje naše rase, Kako se naši iseljenici snalaze, Kulturni život iseljenika, Srpske potporne organizacije, posebno hrvatske, slovenačke, makedonske, Kako iseljenici gledaju na našu državu, Koristi koje ima domovina od iseljenika, Ugled naše države u Americi.

Drugi dio ove analize je posvećen značaju ušteđevina i problemima koje ima srpska emigracija sa domaćim bankama već od 1922. godine, i pritom posebo naglašava uloge Ujedinjene Banke i Prve srpske zemljoradničke banke, prdočava velike pogreške miinistara, vlade i sudova, potrebu i način saniranja banaka, ukazujući na slične slučajeve u drugim zemljama (Italiji, Francuskoj, Čehoslovačkoj). Naglašava važnost privrednih problema i značaj banaka („Banke su rezervoari u koje se skupljaju raspoloživi kapitali jedne države. Odatle oni idu raznim kanalima u privredu i oplođavaju je“). Objašnjava „kako je Amerika došla do današnjeg blagostanja“, imajući sva tri ekonomska faktora (rad, prirodno bogatstvo, kapital) u izobilju, a da naša država ima prva dva ali nema trećeg faktora – kapitala, a kamatne stope između 16 i 50% znak su da nema dovoljno kaitala. Izvodi orijenacioni račun da naša emigracija tada raspolaže sa dve milijarde dolara i da godišnje uštedi oko 48 miliona dolara sa kojim se koristi Amerika, a taj kapital bi mogao doći u srpske banke. Stoga naglašava “Iseljenici nijesu tražili, niti traže išta drugo do sigurnosti svojih krvavo zarađenih ušteda i 6-7% interesa. Njihove uštede ostaju stalno u domovini, pošto su svi mislili da se vrate na rodnu grudu. Oni ne bi iznosili ni kamate ni anuitete. A to znači mnogo“.

             Ovaj svoj opširni izvještaj Kralju Aleksandru Karađorđeviću, Vidak završava sa nekoliko emotivnih rečenica:  „Iseljenici koji su imali neograničenu veru u našu državu, njene novčane institucije i preduzeća, a naročito u Srbiju i Beograd i poslali im svoje uštede, ostali su bez ičega. Za svoju neograničenu veru u Srbiju i sve što je iz nje dolazilo, a naročito iz Beograda, oni su kažnjeni gubitkom svojih krvavo zarađenih ušteda, zbog kojih su svoju mladost proveli u mračnim američkim rudnicima. Sada, pod stare dane, kada su mislili da budu na rodnoj grudi i da u miru provedu svoje poslednje dane, oni moraju ponovo u rudokope da zarade koru hleba… Meni je čast ceo problem izneti pred Vaše Veličanstvo sa dubokim uverenjem da će nadležni faktori preći sa dobre volje na dela i likvidirati ovo pitanje na način koji sam napred izložio a koji će doneti posledice od dalekosežne važnosti i koristi po našu državu… Na kraju krajeva čast mi je zamoliti Vaše Veličanstvo da mi oprosti što sam bio ovako epski opširan i što sam možda navađao stvari, koje nisam smeo navađati i upotrebljavao reči koje nisam smeo upotrebiti. Na ovu slobodu naveo me fakat, što sam ja u uzvišenoj osobi Vašeg Veličanstva, posle audijencije, sa kojom me Vaše Veličanstvo udostojilo 6. septembra na Bledu, našao svoga roditelja i uzeo sam slobodu da se svome uzvišenom Kralju izjadam kao dete svojoj majci“.

Prethodna interpretacija ovog Vidakovog oširnog i vrlo zanimljivog analitičkog pregleda o jugoslovenskoj emigraciji i njenim problemima, prepunog raznorodnih konkretnih podataka i stručnih ekonomsko-finansijskih ocjena, ukazuje da je to značajan prilog ekonomskoj i političkoj istoriji predratne jugoslovenske države i sudbine njenih iseljenika u Americi, te bi stoga zasluživao da se, nakon više od devet decenija od njegovog nastanka, objavi kao posebna publikacija.

     Sledeće godine, prila 1929, Vidak u pismu maršalu kraljevog dvora, pored ostalog, javlja da je polovinom marta te godine kupio za ljetovanje jednu plantažu južnoga voća, oko 50 km. južno od San Francska i da se tu nastanio, jer mu je zdravlje dosta ozbiljno narušeno, pa namjerava da ga tamo sunčanjem popravi, kao i da stoga neće stupiti na dužnst do jeseni, odnosno da je morao ne samo da napusti redovan posao, već i druge poslove. Iznosi utiske i zadovoljstvo koje je imao kad je napuštao Bled, rastajući se sa svojom starom domovinom, hvalospjevno i nadahnuto piše o uzvišenom Kralju i njegovoj politici. Izvinjava se što se njemu (maršalu dvora) obraćaju i dosađuju ljudi iz zavičaja zbog spomenika na planini Orjen, jer tada, očigledno, još nije bila donijeta odluka o definitivnom izgledu spomenika, iako je Vidak ranije izrazio spremnost da finasira njegovu izradu i postavljanje. Nema podataka o njegovim aktivnostima u narednim godinama. Zna se da je poživio još samo nekoliko godina i da je, da li zbog bolesti ili drugih razloga, tragično završio život (zvanično u saobraćajnoj nesreći) avgusta 1933. dakle u svojoj 44. godini. Sahranjen je u San Francisku, na Srpskom pravoslavnom groblju (Serbian cemetery colma).  Pored njega je samo devet mjeseci kasnije sahranjen njegov brat Pero. Na istom groblju je sahranjen i njihov brat od strica Mato Radov Novaković, kao i još niz iseljenika iz Kruševica (Pavlovići, Tomaševići, Radovići).

[1] Genealoška napomena: Vidak K. Novaković je ujak oca autora ovih zapisa Rada Božova Milanovića, rođeni brat njegove majke Joke (ćerke Kaća Novakovića).

[2] Pismo „Od Vidaka K. Novakovića, bankara iz San Franciska, Aleksandru Dimitrijeviću Maršalu dvora NJ.V. Kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića“, San Francisko, 15.aprila 1929. (Arhiv Jugoslavije, fond br. 335, fasc. br.19.)

[3] “Njegovom veličanstvu Aleksandru Prvome Karađorđeviću, Kralju Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd, od Vidaka K.Novakovića, bankara, San Francisko“. (u originalu kucano na pisaćoj mašini, ćirilicom, format A4, po 30 redova, na poslednjoj strani mastilom krasnopisom potpis: Vidak K.Novaković, bankar). Arhiv Jugoslavije, fond br. 335, fasc. br.19.