Katiheta Branislav Ilić: Veliko osvećenje (tronosanje) hrama kao svetotajinski događaj (prvi deo)

Piše: Branislav Ilić, katiheta

Uvod – ukratko o značaju hrama

Hram u kojem se savršava sveta Liturgija je mesto osvećeno (Lk. 6,13) i znak sećanja na „gornjicu“, u kojoj je održana Tajna večera (Mt. 26, 26). Sveti Jovan Zlatoust svedoči: „Verujte da je i sada ona ista Večera kojoj prisustvuje Hristos. Ona Večera se ni po čemu ne razlikuje od ove svete Tajne … Jer i ovu i onu On pripravlja“ (Tumačenje Jevanđelja po Mateju). Isti svetitelj na drugom mestu Tumačenja veli: „Onaj ko je ustrojio svetu Tajnu na Tajnoj večeri, Taj Isti sada savršava tajnu božanstvene Liturgije … Ova Časna trpeza je ona ista Trpeza iz Tajne večere i nije ništa manje od toga.“ Hram kao svešteni prostor u kojem se savršava bogosluženje, bilo je mesto sabranja Crkve po privatnim kućama (Lk. 19, 48) čija osnovna namena je bila „lomljenje hleba“ (Dap. 2, 46). U jednoj od takvih kuća je i Hristos, u „gornjoj odaji“ (Dap. 1,13), savršio Tajnu večeru (sr. Mt. 26, 26-28; Mk. 14, 22-24; Dap. 12,12) za „život sveta“ (Jn. 6, 51).
U okviru ovog kratkog uvodnog ukazivanja na značaj hrama kao mesta sabranja i doma molitve, nećemo kazivati o arhitekturi, ali je neophodno naglasiti da je hram uvek i isključivo okrenut ka istoku. U simvoličnom smislu istok označava Hrista – Istok mu je ime (Zah. 6,12). Prema svedočenju Prepodobnog Maksima Ispovednika u Mistagogiji: „ulazak vernih u hram na čelu sa jerarhom označava obraćanje nevernih iz neznanja i obmane u poznanje Boga, i prelazak vernih od zla i neznanja u vrlinu i znanje.“ Kod ovog svetog Oca vrlina je simvolički predstavljena kao Crkva.

Hram je prevashodno Crkva – Εκκλησία (od glagola εκκαλέω), što znači sabiranje, sabranje, skup, zbor, zajednica (sr. Dap. 9,31; 1Kor. 10,16) ljudi iste vere i u istom Duhu (sr. 2Kor. 13,13). Kada kažemo sabranje isključivo mislimo na evharistijsko sabranje vernog naroda na jedno mesto. Prema rečima Svetog Jovana Zlatousta, hram u koji se sabira verni narod da bi iskazao svoje blagodarenje Gospodu, postaje „obitavalište Angela, obitavalište Arhangela, postaje palata Božja i samo nebo“. Budući da se u sveštenom prostoru hrama prinosi Sveta Evharistija, prema rečima ljubljenog učenika Hristovog, Svetog Jovana Bogoslova, hram je postao „Skinija Božja među ljudima“ (Otkr. 21, 3). Otac dimitrije Staniloje piše: „Crkva kao Hram, obuhvata Crkvu kao zajednicu, i kao takva se projavljuje i najpotpunije u Sabranju (Liturgiji). Zbog dinamičkog karaktera Crkve, ne razlikuje se Crkva kao Hram, kao Zajednica, i kao Liturgija.“ Prema rečima Svetog Simeona Solunskog u spisu O svetom hramu: „hram praobrazuje Hrista kao Bogočoveka gde je Božanstvo nevidljivo, a čovečje vidljivo.“

O Velikom osvećenju (tronosanju) hrama kao svetotajinskom događaju

Kao što je Sveta tajna prosvetljenja – krštenja, prvi i najvažniji blagodatni čin i događaj u životu pripadnikâ Crkve, sa slobodom možemo reći da je svešteni čin velikog osvećenja hrama u istoj meri važan za jedan novopodignuti hram u kojem će se konstituisati (sabirati) Crkva (zajednica vernih). Kako primećuju znameniti profesori liturgijskog bogoslovlja, veliko osvećenje hrama ikonizuje hrišćansku inicijaciju budući da sadrži sve elemente koji su prisutni u Tajni hrišćanske inicijacije. Svetotajinski i blagodatni triptih koji smo naveli, ponavlja se i prilikom osvećenja žrtvenika koji se kropi vodom – krštava, pomazuje mirom – miropomazuje i na njemu se služi Evharistija – učestvuje u Liturgiji. Da je vera našeg naroda vekovima utemeljena na zdravoj liturgijskoj svesti i na svetotajinskom etosu, svedoči činjenica da se do danas sačuvalo da se čin velikog osvećenja hrama u narodu naziva „krštenje Crkveˮ. Nije suvišno naglasiti da čin osvećenja hrama jeste svetotajinski i blagodatni događaj, ali u isto vreme on ima obrise eklisiološkog karaktera koji se prevashodno ogleda u činjenici da ga jedino i isključivo može savršiti arhijerej, odnosno predstojatelj i vozglavitelj jedne lokalne Crkve, koji prilikom sâmog osvećenja hrama rađa ili osniva jednu novu liturgijsku zajednicu koja će se sabirati i prinositi beskrvnu žrtvu u novoosveštanom hramu.

Među prvim autentičnim svedočanstvima o osvećenju hrama nalazi se svedočanstvo kod Jevsevija Kesarijskog. Kako nam je već poznato, Jevsevije Kesarijski je pouzdani istoričar iz vremena velikog cara Konstantina, te u tom duhu on opisuje obnavljanje starih i gradnju novih hramova u periodu posle 313. godine, odnosno, posle izdavanja znamenitog Milanskog edikta. Jevsevije donosi svedočenje i opisuje osvećenje bazilike u Tiru 314. godine, kao i osvećenje hrama Vaskrsenja Hristova u Jerusalimu, koje je savršeno 13. septembra 335. godine. Naravno, Jevsevije kao istoričar ne navodi osobenosti posledovanja Čina osvećenja hrama, ali svedoči o toržestvenosti čina koji je krunisan savršavanjem Svete Evharistije na novoosveštanom Žrtveniku. Ovo svedočenje je važno ne samo sa istorijske strane u pogledu datiranja datuma, već i zbog ukazivanja na centralni momenat osvećenja hrama, a to je osvećenje Žrtvenika prinošenjem beskrvne žrtve, tj. savršavanjem Svete Evharistije. O tome svedoči i Sveti Simeon Solunski kada kaže da je Žrtvenik taj preko kojeg se osvećuje sav hram. U samom hramu se podiže Žrtvenik i kroz Žrtvenik hram biva svet. Bez Žrtvenika on nije hram, nego samo mesto molitve. Prema rečima Svetog Nikole Kavasile: „Svešteni Žrtvenik predstavlja ishodište svakog sveštenodejstva, bilo da treba primiti Darove svete Večere ili pomazanje, bilo da je u pitanju primanje sveštenstva ili darova banje krštenja, ispitajmo malo… i činodejstvo koje taj Žrtvenik utvrđuje“.

Poznato je da su prvi hramovi građeni na grobovima svetih mučenika, a vremenom kako se sa povećanim brojem hrišćana ukazala potreba za gradnjom većeg broja hramova, jedan od centralnih momenata posledovanja osvećenja hrama postalo je polaganje Svetih moštiju u žrtvenik. Sam naziv „Žrtvenikˮ pomaže nam da proniknemo u tajnu sveštene veze moštiju mučenika i žrtvenika na kojem se savršava Sveta Evharistija. Mučeništvo, kao vid prinošenje sebe i vaskolikog svog života, za veru u Hrista predstavlja vid upodobljenja Hristovoj žrtvi – zbog toga su mučenici savršeni učenici Hristovi. Kako smo već u uvodnom delu ukazali da Evharistija predstavlja svetotajinsko ponavljanje Hristove žrtve, bilo je sasvim dolično da se i oni koji su žrtvovali svoje živote za Gospoda na određen način uključe u taj proces. O tome upravo govori viđenje Svetog Jovana Bogoslova opisano u Otkrovenju: „I kad otvori peti pečat videh pod žrtvenikom duše zaklanih za reč Božiju i za svedočanstvo Jagnjetovo koje imahu“ (Otk 6, 9). Značajno svedočanstvo nalazimo među spisima Sancti Ambrosii Mediolanensis kod Svetog Amvrosija Milanskog koji je 386. godine osveštao novosagrađenu baziliku u Milanu. Tom prilikom je u novi hram preneo mošti Svetih mučenika Gervasija i Protasija, i položio ih ispod Svete Trpeze: „Izvršili smo prenos u baziliku Fausta, kada je već bilo veče. Tamo je bilo svenoćno bdenije i polaganje ruku. Sutradan smo preneli ove mošti u baziliku koju nazivamo amvrosijeva.“

Kako bismo izbegli pogrešno poimanje, značajno je istaći da polaganje moštiju ne osvećuje Žrtvenik, već je reč o oprisutnjenju onih koji su svoj život položili za Gospoda i tako postali Njegovi najverniji učenici. Temelj i vrhunac osvećenja hrama je savršavanje Svete Evharistije na novoosveštanom žrtveniku.