Književna aktivnost Branislava Petronijevića

Piše: Vojislav Gledić

Na današnji dan (6. aprila, po novom kalendaru)  prije 145 godina, u Sovljaku kod Uba, rođen je filozof i naučnik Branislav Petronijević. On je jedan od najznamenitijih stvaralaca koji predstavlja jedinstvenu i izuzetno značajnu pojavu na duhovnom i kulturnom polju u srpskoj sredini.

Ovaj veliki i originalni djelatnik, koji, inače, po očevoj liniji vodi porijeklo iz Crne Gore, svojim neobično raznovrsnim i plodotvornim radom je obilježio čitavu prvu polovinu XX vijeka. Doktorirao je sa svega 23 godine na poznatom njemačkom (i evropskom) univerzitetu u Lajpcigu, da bi čitav svoj kasniji život, koji je trajao osamdeset godina, posvetio intenzivnom filozofskom i naučnom stvaralaštvu.

Objavio je ogroman broj radova iz svih oblasti filozofskih disciplina, od onih najapstraktnijeg i najsuptilinijeg sadržaja, pa do spisa iz raznih područja nauke, kao i esejističkog, popularnog i prigodnog karaktera.

Njegovo stvaralaštvo na polju nauke se proteže na zaista izvanredno široko područje: od najsloženijih problema geometrije i matematike, preko astronomije i nebeske mehanike, do raznih oblasti psihologije, paleontologije i bioloških nauka. U svim tim oblastima je pokazivao izvanredno znanje, stručnost i pronicljivost, ali i neobičnu kreativnost kojom je daleko prevazišao svoje “zvanično” životno opredeljenje i zanimanje filozofskog pregaoca. Izvanredno plodna spisateljska aktivnost koju je ovaj srpski velikan otpočeo još kao mlad čovjek i koju je neprekidno i konsekventno upražnjavao do kraja života najrječitije pokazuje koliko je bio posvećen tom obliku izražavanja.
Petronijević je imao izvanredno pamćenje i neobičnu sposobnost da svoje misli jasno i precizno oblikuje i da ih adekvatno prezentuje u pisanom obliku.

Uvijek je bio, bar implicitno, pobornik stava da samo zapisane misli ostaju trajno sačuvane, ali istovremeno i pristupačne veoma širokom krugu čitalaca. Međutim, njegov ustaljeni običaj da veoma brzo i često piše, bez lektorskih ili nekih detaljnijih uređivačkih korigovanja, ostavile su vidan trag u velikom broju napisanih radova. Stoga su mu mnogi tekstovi ostali unekoliko nedotjerani i lektorski neobrađeni, sa izvjesnim nedostacima svojstvenim takvom načinu pisanja.

Njemu je bilo mnogo važnije da misli budu logički i filozofski povezane, usaglašene i zaokružene, bez obzira na stilističku formu njihovog saopštavanja. U filozofskim, naučnim i stručnim radovima bio je koncizan, suvoparan i uzdržljiv što je, sledstveno, rezultiralo odgovarajućim izražajnim stilom pisanja.

Samo je u svojim popularnim napisima, posebno prilozima namijenjenim objavljivanju u pojedinim listovima i časopisima , dopuštao sebi da mu izlaganje dobije lakoću, jednostavnost i odlike zaista lijepog i prijemčivog literarnog karaktera. Kada današnji čitalac pročava Petronijevićave mnogobrojne napise, on stiče utisak da se tu nailazi na izvjesnu ,,nemarnost“ i nedovoljnu literarnu (lektorsku) uobličenost koje, nesumnjivo, potiču od misliočevog uvjerenja da je mnogo važniji smisao i sadržaj onoga što se u napisu iznosi od forme kako je to saopšteno. Njegovi radovi su uvijek imali određenu, tačno utvrđenu namjenu, bez obzira o temi i problemu koje su obrađivali.

Konačno, i njegovi popularni radovi su, na primjer, nastojali da postignu određene efekte na planu obrazovanja, širenja kulturnih i naučnih dostignuća, produbljivanju racionalnih misli i pospješivanju prosvećivanja u tadašnjoj srpskoj dosta zaostaloj sredini u odnosu na evropske uzore kojima je Petronijević težio i stremio.
Zanimljivo je ovdje ukazati na jednu pojedinost, na koju Petronijević skreće pažnju u svojim uspomenama, kada je napisao raspravu o Fridrihu Ničeu (1844-1900), na samom početku XX stoljeća. Autor naglašava da mu je proučavanje i studiranje tog njemačkog mislioca pomoglo da usavrši svoj književni stil.

Istina, teško se može zapaziti neki osjetniji zaokret u Petronijevićevoj suštinskoj promjeni stila, poslije proučavanja navedenog njemačkog filozofa, kako to napominje. Ipak je čitanje izvanrednog stiliste Ničea, kao i mnogih književnih djela, nesumnjivo uticalo ne samo na podizanje pismenosti i usavršavanju načina izražavanja nego, što je mnogo važnije, plemenilo njegovu dušu i srce materijalom koji je bio daleko izvan krutih, logički golih i apstraktnih misli kojima se bavio.

Njegovo opredjeljenje za metafiziku i za istraživačko bavljenje najapstraktnijim područjima teorijske filozofije nije nikada moglo iz njega potpuno istisnuti trajnu i urođenu ljubav i naklonost prema poeziji.

Pored svih dugogodišnjih apstraktnih, metafizičkih, logičkih i matematičkih spekulacija i razmatranja, Petronijević je u duši ostao pjesnička priroda koju je nosio sa rođenjem. Takav zaključak se može izvesti i iz njegovih sačuvanih pjesama, posebno iz jedne pjesme u kojoj govori o svojoj vječitoj ljubavi prema zvijezdama i kosmičkim prostranstvima. Takvo raspoloženje i oduševljenje je moglo da nastane samo kao plod njegovog urođenog smisla za estetiku i ljepotu prirode i kao rezultat emotivnog poetičkog maštanja.

Kao učenik Više gimnazije u Beogradu, u vrijeme kada je bio prinuđen da samostalnim zalaganjem i snalažljivošću obezbeđuje hleb i elementarne uslove za život i učenje, Petronijević pjesničkom snagom i ushićenjem podnosi mnogobrojne teškoće i nedaće.

Samo je mladić pun ogromnog pjesničkog entuzijazma mogao da optimistički gleda na svijet i da svoju budućnost gradi na temeljima znanja i učenosti. Surova stvarnost ga, međutim, nikada nije mogla odvratiti od duboke vjere u jedan ljepši, plemenitiji i duhovniji svijet koji se može naći i osjetiti u mnogobrojnim knjigama koje je sa ogromnom strašću čitao i proučavao. Neprekidno je sticao novo znanje, upotpunjavao postojeće, penjao se ka uzvišenim vidicima duhovne i umjetničke spoznaje u kojoj je nalazio smisao svoga postojanja.

Lijepa književnost i pojedini odabrani zabavni romani, koje samo zbirno i ovlaš pominje u svojim sjećanjima na te godine, bili su neraskidivi dio jedne mladosti pune vjere u postojanje mnogo ljepših i logički povezanijih vidika za kojima je neprekidno težio i duhovno se uznosio.

Petronijević kaže da je volio lijepu literaturu i popularna djela koja su govorila o zvijezdama i time posredno otkriva i svoju ljubav prema svemu uzvišenom, blistavom i nedokučivom. U zvjezdanom sjaju se ogledala njegova ljubav prema astralnim daljinama što istovremeno predstavlja i potvrdu njegovog opredeljenja da se svrsta u izabrani Platonov krug mislilaca koji su tragali za idealnim poretkom i harmonijom koja se može samo duhovnim očima posmatrati i razmatrati.

U okviru školske nastave u gimnaziji Petronijević je imao priliku da se neposredno upozna sa mnogim književnim djelima, da čuje stručnu i širu kritičku analizu na časovima, ali je on najveće razumijevanje doživljavao u ličnom tumačenju sadržaja dobrih i njemu neobično dragih knjiga.

Pročitane knjige su djelotvorno uticale na tog mladog čovjeka i u njemu sve više budile nove sfere interesovanja i umnogome proširivale njegove intelektualne i spoznajne horizonte. U to vrijeme je Petronijević bio i član đačke družine ,,Nada“ koja je okupljala darovite i marljive učenika i zaljubljenike literature. U radu te školske sekcije se vidno osjećalo i Petronijevićevo djelovanje i u kojoj je neobično prilježno radio na svom samoobrazovanju i proširivanju sopstvenog kulturnog nivoa u saradnji sa drugim članovima gimnazijske družine ,,Nada“.

Okupljanja i druženje u takvim đačkim sekcijama bila su veoma korisna i djelotvorna praksa koja je postojala u tadašnjim školama. Tu je nalazio i mogućnost da se opusti od svakidašnje surove stvarnosti u kojoj je živio kao vječiti podstanar i mladić koji gotovo da i nije imao sopstveni kutak u kome bi se otvorio prema sebi i tako, makar za trenutak, odvojio od neposredne okoline. Petronijević je u toplom kutku literarne sekcije nalazio mogućnost i da se mnogo ljepše, opuštenije i intimnije osjeća i nesputano prepušta čarima mladalačke mašte i zanosa.

Vjerovatno je Petronijević već tada, dakle kao učenik gimnazije, počeo da piše i prve pjesme. Međutim, opora stvarnost i nastojanje da stekne potrebno obrazovanje oslanjanjem na sopstvenu snagu i snalažljivost ga je usmjerilo da korača udaljenim putem od literature i književnog stvaralaštva.

Njegove studije su zahtijevale praćenje veoma stručne i apstraktne literature, ali je on, pokatkad, uspijevao da odvoji malo vremena kako bi pročitao i poneku knjigu ,,lakšeg“ sadržaja. Tek kasnije, u zrelom dobu, vraća se Petronijević omiljenoj literaturi, ali se u međuvremenu stvorio veliki vakuum između mladalačkog oduševljenja i zrelog meditiranja. U zrelim godinama je napisao nekoliko zanimljivih pjesama, objavljivao ih je u tada uglednim književnim časopisima, dok je najveći dio njih objedinio u svojoj zbirci, i tako sačuvao za buduće čitaoce. Bilo je to u vrijeme kada je uživao reputaciju uvaženog, ozbiljnog i donekle ,,izgubljenog” profesora filozofije i ,,rođenog” metafizičara. Sama činjenica da se odvažio da u zrelom dobu objavljivao svoje pjesničke sastave pokazuje da je on, zapravo, čitavo prethodno vrijeme nosio duboku ljubav i talenat prema literarnom stvaralaštvu.

Ovdje je umjesno podsjetiti na latinske sentenciju koja kaže da ako prirodu izbacimo kroz vrata, ona će se vratiti kroz prozor, što jasno asocira i na Petronijević slučaj njegovog poznog vraćanja pjesničkom iskazivanju.

Petronijevićeva poezija predstavlja odraz emotivnih preokupacija koje su ga u obuzimale u vrijeme njenog pisanja. U to vrijeme je, međutim, pisac bio zaokupljen veoma apstraktnim i teškim ontološkim pitanjima svijeta i postojanja što se, svakako, odražavalo i na emotivno-umjetničku stranu pjesničkog rada.

Prije nego što se malo podrobije upustimo u razmatranje Petronijevićevim pjesničkih ostvarenja, potrebno dati nekoliko faktografskih podataka. Važno je naglasiti da se Petronijević bavio ne samo pisanjem originalne poezije nego se intenzivno bavio i prevodilačkim radom upravo i u okviru lijepe književnosti. Jedinu zbirku pjesama je objavio o svom trošku, kao što je to, uostalom, uradio i sa svim svojim glavnim djelima, i to 1936. godine. To je bila manja knjižica koju je odštampao u privatnoj štampariji Davidović – Pavlovića i dr. (koja se nalazila u beogradskoj Takovskoj ul. br. 32). Njegova zbirka je, zapravo, bila sastavljene od dva dela. Postoji jedno svjedočanstvo od 22. avgusta 1936. godine prema kome je on tek odštampanu knjigu poezije poklonio svojoj sestrični što pokazuje da je imao običaj da tek publikovana djela poklanja rođacima, prijateljima i poznanicima.

Najprije treba dati jednu sintetičku i cjelovitu ocjenu čitavog pjesničkog Petronijevićevog rada, ne samo njegovih sopstvenih pjesama, nego i odnos prema pjesništvu kao nejneposrednijem i za njega najizrazitijem načinu iskazivanja misli i osjećanja. Petronijević je pjesnik neobičnog refleksivnog senzibiliteta, za njega je poezija samo jedan od oblika, vidova i načina iskazivanja čovjeka prema svijetu i životu. Iako je napisao samo nekoliko kraćih pjesama, u kojima iznosi svoj, uslovno rečeno, emotivno-misaoni stav prema svijetu, posebno kosmosu i ljubavi, treba istaći da se kroz njih reflektuje dublja sadržina koja je predstavljala latentni i neraskidivi dio duhovne prirode tog izrazitog metafizičara. Svakako da je neprekidno dugogodišnje intenzivno bavljenje apstraktnim sferama svijesti i strogo logičkim temama i konstrukcijama imalo bitan odraz i na gipkost, tananost i toplinu njegovog pjesničkog izraza.

I najdublje emocije, kada se godinama nalaze u sjenci krutih i uskospecijalizovanih jezičkih izraza i misli, postepeno gube tananost i postaju mnogo kruće i refleksibilnije od njihovog izvornog, autentičnog stanja. I stilistički (formalni) način njihovog ispoljavanja se time umnogome gubi i mijenja, naravno u negativnom smislu. To se najbolje može vidjeti upravo u pjesničkom izrazu ovog mislioca. Kako nije kontinuirano i konsekventno njegovao i usavršavao svoju umjetničku naklonost, , a posebno način njenog jezičkog iskazivanja,. ona je poprimila patinu apstraktivnosti i neelastičnosti, bez obzira što je, nesumnjivo, sam autor posjedovao mnogo življu i razuđeniju igru strasti, želja i uzleta kada je sastavljao pjesme.

Tada su i njegove apstraktnim sferama naklonjene i vične misli dobijale određenu prefinjenost i jednostavnost, ali nisu mogle da dosegnu umjetnički izraz koje su zasluživale.
Petronijevićev prevodilački rad, u okviru njegove pjesničke djelatnosti, kreće se u nevelikom rasponu koji sadrži sljedeće svjetske klasike. Najprije je zastupljena Geteova pjesma Mjesecu, zatim Danteova Paolo i Frančeska, kao i pjesma Horacijeva besmrtnost. U tom okviru se nalazi i njegov zanimljivi prevod jedne pjesme iz Rigvede pod naslovom Himna stvaranja, koja pokazuje da se ovaj mislilaac nije bavio samo ,,ozbiljnim“ studijama i predavanjima iz Indijske filozofije, već se i neposredno upoznavao sa drugim dostignućima na misaonom planu tog drevnog naroda. Poznato je da je Petronijević, poput Šopenhauera, bio strastveni poklonik i poznavalac velikog duhovnog i književnog nasleđa drevne indijske civilizacije. Izrazit primjer takvog njegovog stava jeste i prevođenje jedne veoma lijepe i misaone pjesme. Najzad, izuzetno djelotvoran i važan rad na prevodilačkom polju jeste njegovo prevođenje poznatog djela Viljema Šekspira Romeo i Julija, ali ne čitavog djela nego jednog njemu posebno dragog odlomka.

Inače, Petronijevićevi prepjevi su se najprije pojavili u pojedinim srpskim međuratnim časopisima (kao što su Misao, Volja i Južni pregled). Treba napomenuti da je Petronijević, svoje pjesme takođe najprije objavio u pojedinim časopisima prije nego što ih je objedinio i sabrane publikovao u zajedničkoj svesci pod jednostavnim i nepretencioznim naslovom ,,Pesme“. Ovdje samo da napomenemo da je Petronijević napisao i jednu pjesmu na njemačkom pod naslovom Vječiti putnik – Pjesma stvaranja i obnavljanja (koju je potom prevao na francuski jezik ostavljajući joj isti naslov i podnaslov).

Petronijević se, kako pokazuju njegovi sačuvani pjesnički sastavi, poezijom bavio do kraja života. Zanimljivo je, a i indikativno, naglasiti da je on još kao veoma stari čovjek, kada je imao punih 75 godina, napisao jednu podužu pjesmu pod naslovom ,,Vila u Crnoj Gori“, čiji je tekst srećom sačuvan u potpunosti. Tu svoju pjesničku tvorevinu Petronijević je sačinio u noći između 29. i 30. maja 1950. Jedan primjerak navedene pjesme je autor, sa posvetom, poklonio prof. mehanike na tehničkom fakultetu u Beogradu dr Ivanu Arnovljeviću (1869-1951). Pjesma je napisana u duhu narodne epske poezije, ali sa sopstvenom i jasno prepoznatljivom i naglašenom vizijom i porukom.

Ova pjesma je višestruko interesantna da se dublje i svestranije analizira zbog mnogih svojih sadržinskih i formalnih karakteristika. Ovdje treba posebno naglasiti da je zaista frapantna činjenica kako je jedan veoma ostareli ,,metafizičar“ posjedovao izuzetnu svježinu i lucidnost duha da se mogao u poznim godinama života upustiti u takav poduhvat i na tako neobičan način ogledati u pjesničkom stvaralaštvu. S obzirom da je Vila zadnje poetičko ostvarenje tog srpskog velikana, a ujedno nosi i niz karakterističnih stavova i intimnih poruka, kao i tadašnjih njegovih životnih prilika, to je korisno da se nađe i u ovom našem popularnom prikazu.

VILA U CRNOJ GORI

Sa Avale zakliktala vila,
Svoje čedo u krilo metnula,
Beogradu stonom odletela,
Na Nebojša kulu spustila se.
Baš kad htela dete zadojiti,
Grom udari u Nebojšu kulu
Usred zime kad mu vreme nije.
Ovde vila loše sreće bila
Ovde nije sina zadojila.

Kad je vila kulu napustila,
Drini vodi ona odletela.
Često Drinu ona preletela
I ponosnu Bosnu pohodila.
Naposletku Bosna joj se svidla,
I u Bosni vila se spustila.
Spustila se na vrh Romanije,
U proleće kad gromovi riču.
I tu vila loše sreće bila,
I tu nije sina zadojila.

Kad je vila Bosnu napustila
Ona Bosni ‘vako govorila:
“U Srbiji, gde sam se rodila,
Svoje čedo nisam zadojila,
Ni u tebi, o Bosno ponosna,
Ta me sreća nije zadesla.
Sad ću poći staroj Gori Crnoj,
Toj klasičnoj zemlji Srbinovoj
Gde su lavi postali ratari,
Odleteću na sam vrh Lovćena
Gdi vladika veliki počiva
I gde večni on svoj sanak sniva.”

Kad se vila na Lovćen spustila,
Vrh se bio u tamu obvio.
Gromovi se njime prolamali
I munje su po njemu sevale.
Samo mesto gde je vila stala
Dnevna zvezda beše obasjala.
Ovde vila bolje sreće bila,
Ovde vila sina zadojila.

“Crna Goro ponosito stenje,
Srpske rase ti drago kamenje.”
Vile će se grabit o vekove
Da ti vence sapletu dostojne.
Prvi venac što ti vila splela
Neka bude iz Brankovog dela.

Branislav Petronijević preminuo je, po zvaničnom izvještaju, ujutro u 7 sati 4. marta 1954. godine u oskudno namještenoj sobici u hotelu Balkan, sa knjigom u ruci od moždanog infarkta. Sahranjen je dva dana kasnije na Novom groblju u Beogradu (parcela 37). U ime SANU od ovog našeg velikana su se, u prisustvu mnogih prijatelje, poznanika, poštovalaca, učenika i starih Beograđana, prigodnim govorima oprostili akademici Milutin Milanković i Ivan Đaja (od tadašnjih srpskih filozofa se, međutim, niko nije javno oprostio na posljednjem ispraćaju).