Kosovski zavet

I u dobu modernizma, početkom 20. veka, Kosovo i Kosovsko predanje našli su se u središtu srpske kulture i politike.
Prve podsticaje novim tumačenjima dala je pesma „Na Gazi Mestanu“ Milana Rakića, konzula Srbije u Prištini i zeta Ljube Kovačevića, objavljena 1907. u elitnom „Srpskom književnom glasniku“ (ponovo štampana u zbirci „Nove pesme“, u okviru ciklusa „Na Kosovu“ 1912). Tu se, pored ostalog, naglašavao „žrtveni“ „sveti izvor“, protumačen u patriotskom ključu:

„I danas, kad dođe do poslednjeg boja/ Neozaren starog oreola sjajem/ Ja ću dati život, otadžbino moja/ Znajući šta dajem i zašto ga dajem.“

Važan podsticaj bile su i skulpture dalmatinskog vajara Ivana Meštrovića, predviđene da budu deo njegovog monumentalnog „Vidovdanskog hrama“. One su prepoznavane kao zvanična, umetnička forma Vidovdanske ideje, oko koje se okupljao jugoslovenski omladinski pokret. Vidovdanska ideja, kako ju je nazvala Isidora Sekulić (1911), ili Vidovdanska etika, kako ju je zvao Miloš Đurić (1914), bila je povratak herojskom i „žrtvenom“ u Kosovskom predanju. Vidovdan, kao dan Kosovske bitke, još od doba pojave Vukovih zbirki stekao je, naime, obnovljenu popularnost. Nova, Vidovdanska ideja, javila se ponajviše među mlađim generacijama, u dobu posle Aneksione krize 1908-1909. i imala je za cilj da srpskoj kulturi, suočenoj sa kolonijalnim ambicijama i ratnim pretnjama Austrougarske, vrati polet i samopouzdanje. Može se reći da je bila srpski odjek vitalizma i herojskog aktivizma, koji su u to vreme propovedali Anri Bergson i Fridrih Niče. Miloš Đurić je „filosofiju Kosova“ tumačio kao „filozofiju feniks-ptice, filozofiju Golgote“, dok je Isidora Sekulić pisala da bi Vidovdanska ideja trebalo da bude „živa i čila svest sokolova i vojnika i kulturnih radnika“ „koja će od nas načiniti bedeme što ne padaju“.

Suočena sa rimokatoličkim, austrougarskim iskušenjima, uporedivim samo sa nekadašnjom muslimanskom, turskom najezdom, republikanska nacija otkrivala je svoje pravoslavno, zavetno nasleđe. Da se Vidovdanska ideja uoči 1914. nije svodila samo na patriotski „žrtveni“ izvor, „neozaren starog oreola sjajem“, potvrdila je i pojava knjige „Religija Njagoševa“ (u časopisu „Delo“ 1910, kao knjiga 1911) mladog teologa Nikolaja Velimirovića, čije su se propovedi slušale i čitale sa napregnutom pažnjom. Kosovsko predanje i Njagoševo delo tu su ponovo protumačeni u izvornom, hrišćanskom, zavetnom ključu. Po mišljenju tadašnjeg pripadnika Mlade Bosne Ive Andrića, Velimirovićeva tumačenja bila su najbliža Njagoševom „hristolikom gledanju na svet“. Dimitrije Mitrinović, jedan od mladobosanskih ideologa, koji je oduševljeno pisao o Meštrovićevim skulpturama, docnije će izvršiti značajan uticaj na ideje Nikolaja Velimirovića. Jovan Skerlić, vodeća javna ličnost srpskog i jugoslovenskog pokreta iz doba 1908-1914, sa odobravanjem je pratio ova kretanja među mladim piscima i umetnicima.

U isto vreme, javnost u Srbiji je uznemireno pratila proces sistematskog proterivanja srpskog stanovništva sa Kosova i Metohije. Privilegovani, muslimanski albanski odmetnici i „muhadžiri“, izbeglice sa područja koja je Srbija oslobodila 1878, u progonima nad Srbima imali su prećutnu podršku turskih vlasti. Islamizacija ovog graničnog područja Osmanskog carstva prema Srbiji dovela je, u periodu od stvaranja Albanske lige 1878. godine do oslobođenja 1912. do promene entičkih odnosa na Kosovu i Metohiji i, prvi put, do stvaranja albanske većine. „Rat za osvećenje Kosova“, kako je nazivan Prvi balkanski rat (1912), biće, prema svedočenjima savremenika, jedan od najpopularnijih ratova koje su Srbi vodili u XIX i XX veku. Oslobođenje Stare Srbije ulilo je srpskoj i jugoslovenskoj ideji neslućen polet i samopouzdanje i utvrdilo vladajuće krugove u Austrougarskoj u nameri da se sa Srbijom konačno razračunaju.

Vidovdanski atentat u Sarajevu umnogome se zasnivao na obrascu Miloševog kosovskog tiranoubistva. Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović i Trifko Grabež videli su u austrougarskim vojnim manevrima i poseti prestolonaslednika Franca Ferdinanda Sarajevu, baš na Vidovdan, namernu, nacionalnu uvredu. U istrazi su izjavljivali da su hteli da izvrše atentat i pre nego što su saznali za datum posete, ali i da su želeli da se žrtvuju za slobodu svog naroda. Čabrinović je čak tvrdio da je, poput oklevetanog Miloša Obilića, ubistvom tiranina hteo da skine ljagu sa svog imena, budući da su njegov otac i on u Sarajevu bili optuživani da su austrijski doušnici. „Sutra je Vidovdan. Sjećaš li se Miloševa zavjeta?“ – pisao je Čabrinović jednom prijatelju, uoči 28. juna 1914.

U svim iskušenjima, od Aneksione krize 1908. do kraja Prvog svetskog rata, guslari su, pesmama o Lazaru, Milošu i Karađorđu, ili novim, tek spevanim, o kralju Petru i njegovim vojvodama, hrabrili Srbe na isti način kao što su to činili u Prvom srpskom ustanku, sto godina ranije. Kosovsko predanje nije bilo bez uticaja na odluke koje su donosile srpske vojne i civilne vlasti u Prvom svetskom ratu, posebno one o odbijanju predaje, napuštanju zemlje i povlačenju preko Crne Gore i Albanije (1915). Igrom sudbine, u novembru 1915. cela srpska vojska se, u povlačenju, našla na Kosovu polju. Izvori saopštavaju da su srpske starešine, vojnici i civili bili duboko svesni simbolike ovog događaja i da su se pitali da li će Srbi ponovo, baš na Kosovu polju, izgubiti svoju slobodu. Vojvoda Živojin Mišić bezuspešno je zahtevao da se tu primi odlučujuća bitka sa nadmoćnim neprijateljem. Na Kosovu se odigrao i poslednji, neuspeli pokušaj proboja srpske vojske ka jugu i Saveznicima, poznat kao Kačanički manevar.

Dok su Srbi prolazili kroz albansko stradanje i krfsku obnovu, Saveznici su, da bi ih ohrabrili da se do kraja bore i na Solunskom frontu, svečano obeležavali Vidovdan. Pesnik Gilbert Kit Česterton je, u jednoj brošuri britanskog Komiteta za Dan Kosova, štampanoj u 85.000 primeraka, tvrdio da je Kosovska ideja najbolje izražavala duhovne ciljeve Saveznika u Prvom svetskom ratu.

Vidovdanski kult postao je, u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, potom i u Kraljevini Jugoslaviji, deo zvanične kulture. To je bio jedan od razloga neprijateljstva s kojim su ga dočekale hrvatske stranke i Komunistička partija Jugoslavije. I sam Ivan Meštrović, koga je kralj Aleksandar Karađorđević hteo da učini dvorskim umetnikom i čijim je delima ukrašavao prestonicu, prešao je na stranu hrvatskih nacionalista.

Beogradski vojni puč i masovne demonstracije od 27. marta 1941, kojim je odbačeno potpisivanje Trojnog pakta sa fašističkim zemljama, bili su, slično Vidovdanskom atentatu, izraz spremnosti na žrtvu da bi se zaslužilo Carstvo Nebesko. Srpska pravoslavna crkva pružala je uporan otpor potpisivanju Trojnog pakta. Smatra se da su patrijarh Gavrilo Dožić i vladika Nikolaj Velimirović znali za pripreme puča. Neposredno posle prevrata, patrijarh je na radiju održao govor u kome je, pored ostalog, rekao:

„Pred našu naciju u ove dane sudba je ponovo postavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor: privoleli smo se carstvu nebeskom, tj. carstvu Božjem istine i pravde, narodne sloge i slobode.“
Na samom početku ustanka iz 1941, najveća oružana akcija izvedena je na Vidovdan, pod vođstvom sveštenika i nezarobljenih kraljevskih oficira, napadom na ustašku „postrojbu“ u Avtovcu kod Gacka, u istočnoj Hercegovini. Prve odmetnute Hercegovce, iz obližnjeg sela Kazanci, vodio je njihov sveštenik Radojica Perišić. Zakletva pred veliki napad na Nemce u Loznici, kojim su, pored ostalih, komandovali iguman Georgije Bojić i sveštenik Vlada Zečević, u avgustu 1941, položena je u manastiru Tronoši, središtu Losovskog zaveta i, posebno, kulta Jug Bogdana i braće Jugovića.

Junaštvo je, međutim, oduvek imalo svoju cenu, koja nije plaćana samo ljudskim žrtvama. Svete mošti kneza Lazara, cara Uroša i Stevana Štiljanovića spasavane su od hrvatskih ustaša, bez ikakvog epskog sjaja, uz pomoć nemačkih nacista; one su 1942. godine iz Srema prenesene u okupirani Beograd. Na Kosovu i Metohiji, koje su pripale fašističkoj Velikoj Albaniji, obnovljeni su sistematski progoni srpskog stanovništva.

KPJ će, i posle 1945, osuđivati „velikosrpsku“ „Vidovdansku ideju“ Karađorđevića. Paritizanska vojska se, međutim, svojim većinskim delom, sastojala od Srba, regrutovanih, pored ostalog, i uz pomoć epskog, junačkog, guslarskog shvatanja Kosovskog predanja. Književni kritičar Zoran Mišić će, u tekstu „Šta je to kosovsko opredeljenje“ (1963), uočiti sličnost parola sa demonstracija 27. marta 1941, sa „Bolje je nama u podvigu smrt, negoli sa stidom život“ i drugim iskazima iz „Slova o knezu Lazaru“ Danila III. To je, po njegovom mišljenju, bila suština Kosovskog opredeljenja: „izbor onog najtežeg, najpogubnijeg puta, koji je jedini pravi put“; „odreći se svega što je varljiva dobit i lakoma slava, napustiti ono što je dostižno za ljubav nedostižnog, ushteti njegoševski da bude ono što biti ne može“. U potonjem, socijalističkom vremenu, ceo niz srpskih pisaca pronalaziće nadahnuće u Kosovskom predanju…

(Odlomak iz predavanja „Kosovski zavet u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti srpskog naroda“ održanog u Matici srpskoj)

Piše: Miloš Ković, istoričar