Miljan Stanišić: „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“ (9)!

Piše: Miljan Stanišić

Odluku o otpočinjanju ustanka donio je PK KPJ u Stijeni Piperskoj 8. jula. Vijest o proglašenju „nezavisnosti“ Crne Gore pod italijanskom „štiklom“ brzo je odjeknula Crnom Gorom, pa su taj momenat iskoristili komunisti da naraslo nezadovoljstvo pretoče u opštenarodni ustanak, kojem će u narednoj fazi pridodati revolucionarnu osnovu , tj. obračun protiv protivnika komunizma, što je bio uvod u tragični bratoubilački rat. U vrijeme trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori se kod većine istoričara operisalo brojem od oko 1.800 članova KPJ i ispod pet hiljada skojevaca.

Pošto je za otpočinjanje ustanka PK KPJ bio planirao da učestvuje oko šest hiljada ljudi, to znači da su oni smatrali da on mora da ima što je moguće više ideološki, tj. komunistički karakter. Međutim, masovnost Trinaestojulskog ustanka ih je iznenadila jer su mu se sem komunista, skojevaca i njihovih simpatizera uključivale i druge profilacije ljudi, pa je on sve više dobijao opštenarodni karakter. U njemu je učešće uzelo oko 32.000 ljudi. Uoči julskog ustanka komunisti su u svojim partijskim magacinima imali oko 12 hiljada pušaka, 30 mitraljeza, 135 puškomitraljeza, tri topa, 52 sanduka bombi, oko tri miliona metaka i dr. Dobra organizaciono-propagandana aktivnost komunista omogućila je da se za nekoliko dana prenese vijest da su na Cetinju italijanski okupator i separatisti proglasili „nezavisnu“ Crnu Goru i da je „kucnuo čas za zbacivanje sramote sa obraza crnogorskog naroda“. Prvu akciju protiv italijanskog okupatora komunisti su izveli još 12. jula, organizujući kidanje telefonsko-telegrafskih veza, da bi omeli koordinaciju italijanskih snaga. Ustanak je imao takav masovni udar da je to djelimično iznenadilo i samog organizatora, a u potpunosti italijanskog okupatora, pa su ustanici u početku postigli prividno značajne uspjehe, što će im se kasnije vratiti kao bumerang. Ustaničke mete bile su italijanske posade, od kojih su do 15. jula razoružane one na: Čevu, Virpazaru, Rijeci Crnojevića, Bioču, Mišićima, Mojkovcu, Spužu, Bogetićima, Petrovcu, kao i žandarmerijske stanice na: Sutormanu, Brčelima, Ljubotinju, Buljarici, Reževićima, Ivanovim Koritima, Župi Nikšićkoj, Štitarici, i Manastiru Morači. Takođe je i dio saobraćajnih veza bio u prekidu, jer su ih ustanici onesposobili, a dio njih su privremeno kontrolisali.

U julskom ustanku većina gradova nijesu bili zauzeti, već samo manja mjesta i nekoliko većih u kojima su savladali manje italijanske posade, žandarmerijske stanice i slično, a u pojedinima vlast su imali svega nekoliko dana. Gradovi sa velikim posadama (Cetinje, Podgorica, Nikšić, Pljevlja, Bar, Ulcinj, Kotor, Herceg Novi, Risan, Perast i Budva), nijesu bili zauzeti, jer se to nije ni pokušalo. Takođe ni Plav, ni Gusinje nijesu bili napadnuti, a gdje su muslimani i Arnauti bili pripremili otpor. U nikšićkom srezu diglo se preko 5.000 ljudi pod oružjem, ali su izveli samo ograničene akcije na razoružavanje karabinjerijskih stanica, paljenje arhiva, oštećenje puteva i sl., ali ne i napada na grad. Veliku pobjedu protiv brojnih i i dobro naoružanih italijanskih snaga izvojevali su ustanici (oko 80 boraca Ljubotinjskog i Gornjoceklinskog odreda) pod komandom kapetana Jakova Kusovca (koji će kasnije zauzimati komandne dužnosti u četničkom pokretu) 15. jula na Košćelama, pri čemu su u 12-časovnoj borbi porazili italijanski bataljon od preko 800 vojnika. Od toga su ubili preko 70 italijanskih vojnika, ranili teže preko 100, a lakše oko 150, kao i zarobili nekoliko stotina njihovih vojnika i oficira.

Početni entuziazam ustanika iz prvih dana ustanka počeo je kasnije da jenjava, što je bilo očito na primjeru dešavanja oko zauzimanja Podgorice, gdje se pokazala sva stihijnost ustanka i oblici destrukcije, ali i to da ustanički talas nije zahvatio sve srezove približnim intenzitetom, u šta se ubraja i podgorički srez, gdje je oko 100 komunista na Veljem brdu napustilo položaje i ugrozilo ukupne operacije na tom sektoru. To je učinio i jedan broj drugih boraca, usljed stihijnosti, nepripremljenosti, slabe koordinacije i komandovanja u jedinicama, ali i jačine italijanskih snaga. Komunisti su prve poteze koje su preduzeli, shodno proklamovanoj ideološkoj orjentaciji, usmjerili ka formiranju svojih organa vlasti, koje su radi kamuflaže nazvali „narodnim“ organima; zatim paljenju opštinskih arhiva, čime su htjeli da pokažu da su oni za potpuni diskontinuitet od „trule“ buržoaske vlasti, a za uspostavljanje tzv. diktature proletarijata.

Već smo naveli da su mnogi jugoslovenski kraljevski oficiri učestvovali u obučavanju ustanika, a takođe i u samom julskom ustanku, gdje su pojedini od njih zauzimali komandna mjesta i znatno doprinijeli oslobađanju pojedinih mjesta od Italijana. Navešćemo one oficire koji su osmislili strategiju i vojne planove za oslobađanje pojedinih gradova od Italijana. Tako je npr. Danilovgrad oslobođen po strategiji koju je osmislio pukovnik Bajo Stanišić, a to se sastojalo u planu osvajanja jakog italijanskog garnizona koji je bio smješten u samom gradu. Puk. Stanišić je smatrao da se to nikako ne bi smjelo učiniti jurišem, kao što se to do tada u sličnim situacijama praktikovalo, jer bi to prouzrokovalo velike žrtve. Postepeno stezanje obruča oko garnizona, držanje neprijatelja u neizvjesnosti, kao i prekid dotoka hrane, goriva i sl, kao i akcije iz više pravaca slabilo bi im moral i stvorilo uvjerenje da su opkoljeni, čime bi postojala realna opcija da se italijanska vojska u garnizonu preda. A ovom strategijom bi se uz najmanje rizika postigao najbolji rezultat. Upravo je ta strategija i razrađen plan puk. Stanišića korišćen prilikom napada ustanika na italijanske snage u Danilovgradu.

Ustaničke snage u Danilovgradu bile su svrstane u 25 četa. Borba je vođena 19/20 jul 1941, nakon što su se Italijani dislocirali iz grada i pobjegli u utvrđenje Bralenovice. Italijani su bili opsadirani, i uz minimalne gubitke ustanika, italijanske snage su se predale u jutarnjim časovima 20. jula. Italijani su imali 19 mrtvih i 70 ranjenih, a zarobljeno je 815 njihovih vojnika i oficira, kao i zaplijenjeno: 12 topova 64 mm, 2 brdska topa, 18 teških minobacača, 12 teških mitraljeza, 50 puškomitraljeza, oko 1.000 pušaka, 18 kamiona, 4 motocikla, 300 mazgi, 2 vagona municije i velike količine drugog ratnog materijala i namirnica.

(Nastaviće se)

Izašla je iz štampe prva od pet knjiga („Bratoubilački i građanski rat uz Crnoj Gori 1941. godine“) autora Miljana Stanišića na temu bratoubilaštva u Crnoj Gori od 1941-1945. godine, a u pripremi za objavljivanje su mu i knjige: „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1942“, „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1943“, „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1944-1945…“, kao i „Đeneral i vojvoda Bajo Stanišić“ (koja će biti objavljena naredne godine povodom 80-godišnjice od njegovog stradanja). Prije više od tri godine rukopis za ove knjige dao je mitropolitu Crnogorsko-primorskom g. Amfilohiju, koji pošto ih je pročitao pohvalno se o njima izrazio i dao je blagoslov za njihovo objavljivanje. Navedena knjiga („Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“, sadrži 460 strana teksta na kvalitetnom papiru, tvrdi povez, šivena i sa mnoštvom ilustracija, tj. kolor fotografija i sl.) koja je izašla iz štampe i navedene četiri knjige, koje su u pripremi, plod su više od trodecenijskog istraživačkog rada na temi bratoubilaštva u Crnoj Gori od 1941-1945. godine. U 17 nastavaka feljtona predstavićemo dio iz sadržaja knjige „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“, kao i djelove iz recenzija knjige, od akademika Zorana Lakića, poznatog srpskog pjesnika Ranka Jovovića (sina prof. Miloša koji je bio žrtva krvavog komunističkog „zlog proljeća“ u Sloveniji, maja 1945. godine) i dr istorije Vukića Ilinčića, koji su prije četiri godine pročitavši rukopis za knjigu, dali mi vrlo korisne sugestije i napisali recenzije. Objavljen je i prikaz knjige od doc. dr Budimira Aleksića, u ime izdavača Instituta za srpsku kulturu iz Nikšića. Knjiga se može nabaviti na kioscima „ „, uz dnevnu novinu „Dan“, po popularnoj cijeni od 10 evra.