Muk

Piše: Nikola Milovančev

Nekadašnji vodeći hrvatski statističar je pre tri i po decenije ocenjivao da je broj žrtava u Jasenovcu bio viši od šest stotina procenata do hiljadu i dvesta procenata u odnosu na brojeve koje danas iznose pojedinci u Beogradu i Zagrebu. Neobično velika razlika, zar ne?

Revizionisti pokušavaju već više od trideset godina da iznesu procene broja žrtava u logoru Jasenovac i uopšte u Jugoslaviji 1941–1945. koje su manje od stvarnih. Oni kritikuju i drastično smanjuju ocene broja žrtava ustaškog logora u Jasenovcu iznesene odmah posle kraja Drugog svetskog rata, koje su iznosile 500.000 do 700.000 žrtava i ocene broja stradalih u čitavoj državi, koje su tada bile procenjene na 1.700.000 ljudi. Mislim da u sadašnjim okolnostima, bez sprovođenja državnog popisa žrtava od strane Srbije i Srpske, nije moguće dati definitivnu ocenu broja nastradalih u tada okupiranoj Jugoslaviji i u Jasenovcu, ali sam uveren da se broj žrtava kreće u okvirima prvih posleratnih procena i da, čak i u slučaju da je manji, ne može biti manji za više od 20 procenata. U ovom osvrtu ću pokušati da navedem neke revizionističke teze, odgovore na njih, kao i moju procenu činjeničnog stanja o ovom pitanju.

Ubijeni, nerođeni i iseljeni

Prvu široku polemiku o broju žrtava u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu izazvalo je objavljivanje knjige dr Bogoljuba Kočovića „Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji“ (London, 1985) i njegova ocena o 1.014.000 stvarnih žrtava rata u Jugoslaviji (uz 333.000 nerođene dece i 654.000 emigranata iz Jugoslavije, ukupan ocenjeni demografski gubitak oko dva miliona ljudi). Bogoljub Kočović (1920–2013) bio je pravnik i ekonomista; posle rata pripadao je u emigraciji najpre Srpskoj demokratskoj omladini, a od 1949. tada osnovanom Savezu „Oslobođenje“ (kolektivno su pristupili Demokratskoj stranci u Beogradu 1990. godine). Predgovor njegovoj gorespomenutoj knjizi napisao je Desimir Tošić (1920–2008), Kočovićev istomišljenik iz Saveza „Oslobođenje“, 1940. predsednik studentske organizacije Demokratske stranke na Beogradskom univerzitetu, a po povratku iz emigracije u Beograd 1990, potpredsednik Demokratske stranke.

Kočovićeva studija bila je prvi (ili barem prvi javno objavljeni) pokušaj detaljne analize svih demografskih gubitaka u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu: ubijenih, nerođenih i iseljenih ljudi. Gubici su analizirani i po nacionalnoj pripadnosti, i po teritorijalnoj pripadnosti (po banovinama Kraljevine Jugoslavije, odnosno po republikama SFRJ). Uz tekst, u svom radu Kočović je objavio i više od 40 tabela, po pojedinim demografskim segmentima: očekivani prirast stanovništva, u ratu nastradali, nerođeni i iseljeni – sve sa ocenama za pojedine nacije Jugoslavije i za pojedine teritorijalne jedinice. U apsolutnim brojevima, autor je ovako ocenio broj ubijenih po nacionalnoj pripadnosti (str. 124–126, dodate su napomene o mogućim odstupanjima): Srbi 487.000; Hrvati 207.000; Muslimani 86.000; Jevreji 60.000; Crnogorci 50.000 (autor tu, kao i kod Muslimana, računa nacionalnu klasifikaciju po standardima SFRJ 1985); Slovenci 32.000; Romi (Cigani) 27.000; Nemci 26.000 itd. Po Kočoviću, u Hrvatskoj je bilo ubijeno 125.000 a u Bosni i Hercegovini 209.000 Srba (str. 184). Time je Kočović očito drastično smanjio i broj jasenovačkih žrtava; polemika je mogla da otpočne.

Objavljivanje knjige „Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji“ nije izazvalo pažnju jugoslovenske javnosti u zemlji. U to vreme, u drugoj polovini 80-ih godina 20. veka, centralna vlast Saveza komunista je slabila a po republikama su, osim nacionalnih komunističkih elita, sve glasniji bili i drugačiji, nekomunistički politički tonovi, uglavnom i s naglašenim nacionalnim tonovima; pažnja je bila usmerena na ta politička događanja. Iznenađuje ipak da su ćutali i jugoslovenski istoričari. Brojne reakcije su, međutim, usledile u emigraciji. Neke su objavljene i u „Amerikanskom Srbobranu“, vodećem listu srpske emigracije u SAD.

Istina po Zundhausenu

Posle prikaza Kočovićeve knjige „Žrtve Drugog svetskog rata“ Milana M. Radovića (22. maj 1985), u „Amerikanskom Srbobranu“ javio se M. Vasić člankom „Zašto se istrčavati“ (10. jul 1985). On je naveo da Kočovićeve tvrdnje osporavaju nemačkog istoričara Holma Zundhaucena u knjizi objavljenoj 1983. u Štutgartu „Privredna istorija Hrvatske u nacionalsocijalističkom Velikom prostoru 1941–1945. Promašaj jedne strategije iskorišćavanja“ (Wirtschaftsgeschichte Kroatiens im nationalsozialistischen Weltraum 1941–1945. Das Scheitern einer Ausbeutungsstrategie). Zundhausen je, naime, u svom radu zapisao da je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) bilo milion i dvesta hiljada žrtava a kratak osvrt na njegovu knjigu se nalazi u članku „Istina se ne može sakriti“ autora M. Vasića, koji je „Amerikanski Srbobran“ objavio 16. januara 1985.

Ko je bio Holm Zundhausen (1942–2015)? Ovaj nemački istoričar bavio se istorijom Srbije do 1918. i istorijom Jugoslavije od 1918. do 1980. Već 1972. u beogradskom „Vojnoistorijskom glasniku“ objavio je članak o nacističkoj obaveštajnoj službi i policijskom aparatu u NDH. Dakle – odličan poznavalac NDH. Međutim, njegova studija o privredi NDH 1941–1945. nije naišla na odjek u srpskoj istoriografiji. Nije mi poznato da se i jedan srpski istoričar osvrnuo na ovaj Zundhausenov rad. A pisati o NDH bez proučavanja te knjige je neozbiljno. Uostalom, kako bi se i pisalo o „Privrednoj istoriji Hrvatske 1941–1945“, kada po javno dostupnim katalozima više od 1.300 biblioteka u Srbiji (mreža Kobis, http://www.vbs.rs/), nijedna nema ovu knjigu? Očito nijedna kulturna ustanova u Srbiji nije za 37 godina uspela da je nabavi – a radi se o za naš narod izuzetno važnoj knjizi. Više od dve decenije je muk o „Privrednoj istoriji Hrvatske 1941–1945“ vladao i u hrvatskoj istoriografiji. Tek 2004. u Zagrebu je dr Mira Kolar Dimitrijević objavila prikaz o njoj, pod naslovom „Osvrt na jednu stariju, a neprikazanu knjigu“ („Časopis za suvremenu povijest“, br. 3/2004). Njen zaključak: „Jedan Nijemac obradio je odnos gospodarstva Nezavisne Države Hrvatske prema Njemačkoj i to tako da je obradio sve komponente tog odnosa i to tako dobro da mislim kako bi svaki drugi pokušaj da ovu temu obrađuje netko drugi bilo čisto gubljenje vremena.“ To je, dakle, ocena rada Zundhausena, u kojem je broj žrtava u NDH procenio na 1.200.000, za razliku od B. Kočovića, koji navodi za polovinu manji broj.

Nadajmo se da će o svemu ovome napokon, posle skoro 40 godina, ipak nešto reći i neko od srpske države za to plaćenih istoričara.

Velike korekcije

Završavajući svoj članak u „Amerikanskom Srbobranu“, M. Vasić je 1985. zapisao: „Njegov rad je dosad naišao na pohvalu samo u hrvatskoj emigrantskoj štampi, i to iz usta dr Mate Meštrovića, predsednika Hrvatskog narodnog vijeća, koji ne nosi Srbe u svom srcu. Istraživanje o žrtvama u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji je posao za stručnjake a to ni dr Kočović ni g. Desimir Tošić nisu.“

Četiri godine posle Kočovića, u Zagrebu je, u izdanju Jugoslavenskog viktimološkog društva, objavljena studija „Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu“ (1989). Autor je bio hrvatski ekonomista Vladimir Žerjavić (1912–2001), dugogodišnji ekonomski ekspert Ujedinjenih nacija, a predgovor je napisao dr Zvonko Šeparović, tadašnji predsednik jugoslovenskih viktimologa i profesor krivičnog prava na Pravnom fakultetu u Zagrebu; uz to, objavljena je i uvodna napomena urednika Slavka Goldštajna.

Šeparović je u predgovoru najavio „velike korekcije“ ocene broja žrtava na području okupirane Jugoslavije 1941–1945. Sam Šeparović (1991. Tuđmanov ministar spoljnih poslova) inače je znao da postoje i nepopisane, prikrivene žrtve i da broj žrtava može biti i veći od dotad ocenjenog. Jedna od takvih žrtvi je bio i njegov rođeni brat Dušan, koji je avgusta 1943. nevin živ bačen u jamu na Korčuli (članak Tonka Barčota „Jugonacionalisti na otoku Korčuli“, 2006); jedina „krivica“ Dušana Šeparovića (za kojeg je mlađi brat Zvonko u intervjuu zagrebačkom „Startu“ rekao da ga je puno voleo i da mu je bio uzor) bila je odanost kralju i Draži Mihailoviću.

Ocene broja žrtava iznesene u Žerjavićevoj knjizi su vrlo podudarne s Kočovićevim tvrdnjama – broj ubijenih je, po Žerjaviću, iznosio 1.027.000, odnosno jedan procenat više; pri tome je ovaj hrvatski autor ocenio da je broj srpskih žrtava veći a hrvatskih manji nego što to tvrdi Kočović (str. 82). Uz nekoliko manjih primedbi, Žerjavić je upozorio (str. 80) i na jednu veliku grešku Kočovića: marta 1948. u krajevima Hrvatske priključenim od Italije (Istra, Rijeka, Zadar) živelo je 261.000 stanovnika, a ne 317.000 (Kočović je u zadarskoj regiji kao priključene krajeve brojao i srezove Preko i Biograd na Moru, koji su do 1941. bili u Jugoslaviji a ne pod Italijom).

Rezimirajući Kočovićevu knjigu, V. Žerjavić je izrekao pohvale autoru: „… da zaslužuje priznanje za svoj objektivni pristup tome delikatnom problemu, koji se konstantno neargumentirano podgrijava u našoj javnosti“ (str. 79). Dakle, mišljenja Kočovića i Žerjavića su identična.

Falsifikatori

Iste godine, kada i Žerjavić (1989), objavio je i dr Franjo Tuđman svoju knjigu „Bespuća povijesne zbiljnosti“, u kojoj iznosi svoj stav o ustaškom logoru Jasenovac i broju žrtava u njemu. Iz njegove ocene (str. 316) da je „u jasenovačkom logoru stvarno stradalo nekoliko (vjerovatno 3-4) desetaka tisuća zatočenika, ponajviše Cigana, pa Židova i Srba, a i Hrvata“, jasno je da se radi o politikantskom pamfletu, koji nema smisla komentarisati. Doduše, taj pamflet je politički znatno pomogao Tuđmanu da sledeće godine pobedi na izborima i dođe na čelo Hrvatske.

Godine 1992. štampano je, u sada već nezavisnoj Hrvatskoj, prošireno izdanje Žerjavićeve knjige, pod naslovom „Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Blajburga“. Iz naslova se vidi da pisac izjednačava ustaški logor i četvorogodišnji genocid sa zarobljavanjem, maja 1945, ustaških jedinica kod Blajburga. Ovaj put Žerjavić je otišao još nekoliko koraka dalje u pretpostavkama: između ostalog je ocenio da je u Jasenovcu moglo biti ubijeno 83.000 ljudi, od toga između 45 i 52 hiljada Srba (str. 72).

Poređenja radi, za logor Zemun (tzv. Sajmište) Žerjavić navodi da je u njemu nestalo 20.000 ljudi sa područja NDH (str. 74). Podatak za Zemun svakako može da bude poučan za današnju gardu beogradskih falsifikatora istorije: ako je u Zemunu ubijeno 20.000 ljudi (preko 90 odsto Srba) samo iz NDH, onda, sa ljudima dovedenim iz uže Srbije, broj žrtava ne može biti manji od 30.000 i nikako 10.000, kao što danas morbidni falsifikatori tvrde za logor Zemun. Izgleda da ćemo sada, da bismo se odbranili od beogradske novodobne kvaziistorijske nauke, ponekad morati da se pozivamo čak i na umerenije hrvatske procene! Naime, za logor Zemun se smatraju odgovorni nacisti a hrvatska publicistika nije mnogo zainteresovana da smanjuje i broj nemačkih žrtava; pri tome se od lakoverne srpske javnosti prikriva činjenica da su ustaše držale vanjsku stražu logora Zemun (i ubijale logoraše pri pokušajima bekstva) i da je ustaša bilo i u samom logoru.

Drugačiji pogled

Sasvim drugačiji pogled na broj žrtava dao je 1997. dr Životije Đorđević u svom radu „Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svetskom ratu“. Ž. Đorđević (1926–2017) po struci je bio geolog i doktor tehničkih nauka, ni njemu statistika nije bila struka. U ratu je učestvovao, sa 16 godina, kao pripadnik Jugoslovenske vojske u otadžbini; pozitivnu recenziju za objavljivanje njegove knjige potpisao je akademik Vasilije Krestić.

Đorđević je bio vrlo kritičan kod radova Kočovića i Žerjavića. Piše da je Kočović, navodeći podatke o stanovništvu Jugoslavije u 1931. godini, broj pravoslavnih umanjio za više od dvesta hiljada (str. 85). Isto, kao i dr Dolfe Vogelnik (1944–1946. prvi direktor Državnog statističkog ureda u Beogradu), i Đorđević naglašava očekivani skok nataliteta posle 1940. godione (do popisa 1948), zbog većeg fertiliteta (plodnosti), kao posledice bebi-buma posle Prvog svetskog rata (str. 120). Za postizanje drugačije ocene o broju žrtava u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu ključna je autorova teza da su u razdoblju 1931–1948. bile više stope rasta od onih koje su prikazali Žerjavić i Kočović. Rezultat Đorđevićevih razmatranja je ocena (str. 181): 1.838.000 ubijenih, uz 654.000 odseljenih (najviše Nemaca – oko 400.000, nap. N. M.) i 333.000 nerođenih – ukupan demografski gubitak 2.825.000 (od toga 1.780.000 u BiH i Hrvatskoj, od njih oko 68 procenata Srbi).

U vezi s brojem žrtava u Jasenovcu, Đorđević se poziva i na istaknutog hrvatskog statističara. Dr Jakov Gelo, u Tuđmanovo vreme (90-ih godina prošlog veka) direktor Državnog zavoda za statistiku Hrvatske, naveo je u svom doktoratu „Demografske promjene u Hrvatskoj od 1780. do 1981. godine“ (Zagreb 1987, str. 153): „samo Jasenovac preko 700.000… S. Gradiška 75.000.“ Dakle, nekadašnji vodeći hrvatski statističar je pre tri i po decenije ocenjivao da je broj žrtava u Jasenovcu bio viši od šest stotina procenata do hiljadu i dvesta procenata u odnosu na brojeve koje danas iznose pojedinci u Beogradu i Zagrebu! Neobično velika razlika, zar ne?

Popis žrtava druge strane

Godine 1994. je, u okviru projekta „Traume i katarze u srpskom narodu“, nastao rad statističara dr Srđana Bogosavljevića „Nerasvetljeni genocid“. Ova rasprava je objavljena 1996. u zborniku „Srpska strana rata“. Bogosavljević je minimalni broj ubijenih u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu ocenio na 896.000 a maksimalan na 1.210.000. On je kao zaključak naveo: „Broj između 890.000 i 1.200.000 je saglasan sa procenama B. Kočovića i V. Žerjavića koje upadaju u taj interval.“

Pri kraju prošlog milenijuma javio se 1998. ponovo B. Kočović, dva puta. Jednom u obliku svog odgovora Životiju Đorđeviću, knjigom „Nauka, nacionalizam i propaganda“ (Pariz). Predgovor ovoj knjizi pod nazivom „Savesnost u radu i nacionalizam“ napisao je sociolog dr Selimir Govedarica (1945–1946. jedan od vodećih članova Studentske omladine Demokratske stranke Milana Grola, emigrirao 1947); uvodnu reč pod naslovom „U ime ljubavi među ljudima…“ napisao je matematičar dr Vladeta Vučković (takođe politički istomišljenik, član Saveza „Oslobođenje“). U toj, drugoj knjizi, Kočović elaborira svoje stavove, odgovarajući na kritike Ž. Đorđevića. Rezimirajući, piše (na str. 121) da bi krnjem popisu jugoslovenskih državnih organa iz 1964. (oko 600.000 žrtava) trebalo dodati i „oko 400.000 do 500.000 drugih žrtava koje treba tražiti kako među nepartizanskim vojnim formacijama (jugoslovenskim i manjinskim narodnostima) tako i među nastradalim posle završetka rata maja 1945“. Na taj način Kočović završava sa konstatacijom: „… dolazimo i u ovom slučaju do broja stvarnih žrtava od oko 1.000.000 do 1.100.000.“ Taj zaključak ne možemo prihvatiti. Naime, u krnjem popisu iz 1964. g. (597.323 nestalih, poginulih, ubijenih i umrlih) popisivane su isključivo žrtve pobedničke strane a Savezna popisna komisija je ocenila da je popisom obuhvaćeno samo između 56 i 59 procenata stvarnih žrtava rata (ocenjenih na 1.016.000 do 1.066.000 ljudi). Ako se tome doda i 400.000 do 500.000 nepartizanskih žrtava, koje spominje Kočović, onda se već približavamo istini (u predgovoru rezultata popisa „Žrtve rata 1941–1945“, na str. 7, govori se o 450 hiljada „palih vojnika u svim neprijateljskim snagama zajedno“ – jasno je da su u tom podatku i civilne žrtve pobedničke strane i tih 450 hiljada mrtvih nije brojano u popisu!). Da metodologija popisa žrtava 1964. uopšte nije predviđala popis žrtava „druge strane“ – nesporno je.

Nešto očito nije u redu

Bogosavljević to izričito potvrđuje: „I iz formulacije zadataka popisnih komisija (1964. – nap. N. M.) moglo se zaključiti da popis neće biti potpun, jer nije ni predviđeno prikupljanje podataka o žrtvama koje nisu nastale od direktnog terora neprijatelja i njegovih saradnika ili o žrtvama koje su nastale u oružanim formacijama neprijatelja i njegovih saradnika“ (kurziv S. B.). Osim toga, Savezna popisna komisija je npr. nerealno visoko ocenila broj iseljenih Nemaca na 500.000 (dok npr. Žerjavić taj broj ocenjuje realnije, na 425.000, ali je tu računao duže razdoblje od 1939. do 1948), smanjivši indirektno na taj način mogući broj ubijenih u Jugoslaviji.

Realno stanje (ne)uspešnosti popisa žrtava sprovedeno 1964. možemo najlakše videti na primeru Slovenije: popisano je 41.597 žrtava, a to je jedva 41,5 procenata žrtava koje su imenom i prezimenom do danas utvrdile institucije sadašnje slovenačke države (najnovije stanje: 99.935 – o tome detaljnije kasnije)!

Drugo javljanje B. Kočovića 1998. bilo je objavljivanje njegovog članka „Još jednom o žrtvama Drugog svjetskog rata, genocidu i Jasenovcu“, u zagrebačkom listu „Hrvatska ljevica“, u oktobru te godine. U tom tekstu Kočović ponavlja svoje ranije teze, uz jednu promenu. On naime piše (str. 36): „Nije lako utvrditi broj stvarnih žrtava Srba u NDH. Po mojim poslednjim proračunima, taj bi broj mogao da bude oko 400.000.“ Dakle – povećanje za oko 20 procenata! I ovo bismo još mogli možda da razumemo da se autor na prethodnoj strani istog članka nije zaboravio i (kao i 1985) naveo broj od 487.000 ubijenih Srba u čitavoj Jugoslaviji! Dakle – u užoj Srbiji, Banatu i Bačkoj, Kosovu, Makedoniji bi bilo 87.000 srpskih žrtava. Nešto s tim oscilacijama u brojevima očito nije u redu, ta statistika je građena na vrlo klimavim nogama; po Žerjaviću (s kojim se u generalnom broju žrtava Kočović potpuno slaže) npr. samo na području uže Srbije u ratu je stradalo 216.000 Srba. Zato ni Kočovićeva ni Žerjavićeva matematika različitih brojeva a istog rezultata nije prihvatljiva.

Kraj u sledećem broju

Pečat

Pročitajte JOŠ:

(VIDEO/FOTO) O. Gojko Perović u Nikšiću: SPC je jedina kanonska crkva svih pravoslavaca u Crnoj Gori