Na današnji dan 1459. Turci su zauzeli poslednje uporište srpske srednjovjekovne države

Na današnji dan, 20. juna 1459. godine Turci su zauzeli utvrđeni grad Smederevo, poslednje uporište srpske srednjovjekovne države, čime je ona i formalno izgubila samostalnost i potpala pod vlast Osmanlijskog carstva.

Druga srednjevjekovna srpska prijestonica na obali Dunava bilo je Smederevo. Kada, poslije smrti Stefana Lazarevića, despot Đurđe Branković nije mogao ostati u Beogradu koji su preuzeli Mađari, on je sagradio novu prijestonicu u Smederevu.

Mjesto je izabrao što dalje od Turaka, a sa osloncem na Dunav i granicu Ugarske. Tu je ravnica te je sagrađen „vodeni grad”, opkoljen Dunavom i Jezavom, a sa treće strane prokopan je širok rov sa vodom. To je završeno od 1428. do 1430. godine, kako se vidi iz velikog natpisa izvedenog opekama na jednoj kuli unutrašnjeg (malog) grada.

Smederevski grad bio je (kada se izuzmu utvrđene varoši) jedna od najvećih srednjevjekovnih tvrđava u Evropi. Mada je XV vijek već uveliko vrijeme vatrenog oružja i mada to oružje Srbi, a naročito Turci, već uveliko upotrebljavaju – Smederevo grad je ipak koncipiran kao grad sagrađen za borbu i odbranu hladnim oružjem. Topovskih mjesta nema, sem ako topovi nijesu bili postavljeni samo na platformama visokih kula – ali to su mogla biti samo manja oruđa. Na jednoj od kula smederevskog Malog grada nalazi se opekama uzidan veliki natpis koji svjedoči o godini izgradnje utvrđenja. Ova kula je zbog krsta ozidanog iznad natpisa u narodu još poznata kao „Krstata kula” ili kula „Krstača”. U originalu tekst glasi: „Hristu Bogu blagovjerni despot Đurađ, gospodin Srbljem i pomorju zetskom. Naredbom njegovom sazida se ovaj grad u godini 1430″.

Ovaj natpis impozantnih dimenzija – istorijski raritet – širok je 10,5 metara, dok je visina slova 35 cm.

Postoje gradovi koji su svojim razvojem kroz istoriju postajali prijestonice, i oni drugi koji su građeni da budu prijestonice. Kao što je Smederevo. Poslednja srpska srednjevjekovna prijestonica, poslednji pokušaj da sačuvamo slavnu srpsku srednjevjekovnu državu. Vodeni grad, najveća ravničarska tvrđava u Evropi, kapija između zapada i istoka, najveći srpski graditeljski poduhvat, sve su to epiteti koji krase Smederevo. Još samo u Smederevu se mogu vidjeti ostaci poslednjeg srpskog srednjevjekovnog dvora, i samo još u Smederevu mogu se osjetiti kako je renesansa dotakla Srbiju. Prekasno. Konačnim padom poslednjeg srpskog glavnog grada, Smedereva, u Osmanlijske ruke 1459. godine, gasi se srpska država. Ostali su prozori Đurđevog dvora da privuku poglede kao što su privlačili poglede mnogih Evropljana u XV vijeku, da vide čudo – staklo na prozorima. Ne bilo kakvo. Najskupocjenije. Sa čuvenog venecijanskog ostrva Murano. I samo još tu još uvijek može se čuti kako je srpski despot praveći sebi kamene kule za odbranu napravio i akustičan dvor u kome će uživati u muzici svog dvorskog kompozitora Kir Stefana Srbina. I ne samo on i njegova dvorska svita, već i mnoge evropske krunisane glave koje su dolazile u Smederevo. Da trguju, pregovaraju, obećavaju srpskom despotu da će pomoći Srbima u odbrani od Otomanske imperije, ali i da se pomole nad moštima Svetog Luke, jednog od četvorice Jevanđelista, prvog ikonopisca i ljekara, koji je svoj zagrobni mir jedno vrijeme nalazio upravo u Smederevu. Ostali su i temelji crkve unutar tvrđave da svjedoče o tim vremenima.

Tako još samo u Smederevu može se vidjeti dud star preko 300 godina, ispod čije krošnje je Karađorđe preuzeo ključeve grada od turskog zapovjednika 1805. godine. Okupljenom narodu je rekao: Nastavljamo gdje smo stali, Smederevo je bilo poslednji srpski glavni grad i biće prvi glavni grad u oslobođenoj Srbiji. I zaista, dan danas u Smederevu može se vidjeti spomen ploča na kući u kojoj je stolovala prva srpska vlada – Pravuteljstvujušći Sovjet, od 1805. do 1807. godine. Dalje kroz istoriju Obrenovići obilježavaju ovaj grad ponovo unoseći u njega dah Evrope. Zidaju se crkva, načelstva i sud, uređuje gradski trg, da bude baš kao u Evropi.

Kako je odvajkada imalo važan strateški značaj, Smederevo je u Prvom svjetskom ratu, dva puta napadano od moćnih austrougarskih i njemačkih snaga. Drugi svjetski rat donosi Smederevu najveća razaranja u istoriji. Naredbom okupacionih vlasti, Smederevska tvrđava je određena za smještaj ostataka vojne sile Kraljevine Jugoslavije. U tvrđavu je sa svih strana dovoženo na tone sanduka municije, granata, baruta, eksploziva, buradi mazuta, benzina, nafte. Juna 1941. godine odletjelo je u vazduh skladište eksploziva u Đurđevoj tvrđavi. U jednom trenu život je izgubilo 2500 ljudi a dvostruko više je ranjeno. Za samo nekoliko sekundi, trećina smederevskih kuća je srušena. Najveća ravničarska tvrđava u Evropi pretrpjela je ogromna oštećenja.

Priredio Miomir Đurišić, Mitropolija