Na današnji dan upokojio se Mitrofan Ban – Grbljanin, mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja

Priredio: Jovan Markuš

Na današnji dan se upokojio Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja 1885–1920.

O mitropolitu Mitrofanu Banu do stupanja na stolicu Cetinjskih mitropolita, Pavle Kondić („Mitropolija crnogorsko-primorska u drugoj polovini IXX i početkom XX veka (1851–1920)“) piše sljedeće:

„Marko Ban je rođen 15. marta 1841. od roditelja Đura i Anastasije rođ. Bajković, u selu Glavati, Grbalj. Osnovnu školu učio je u Vranovićima, prve tri godine, a završio je u Kotoru. Po završenom školovanju, pošao je 1854. na rad u Carigrad.

Posle dve godine rada na mestu pisara u jednoj trgovačkoj radnji u Misiru, vratio se 1857. u rodno selo. Tokom boravka u Carigradu i Misiru sazrela je u njemu životna odluka da se posveti monaškom životu. Sa blagoslovom Episkopa dalmatinsko-istrijskog Stefana Kneževića, stupio je u manastir Praskvicu 1862. za iskušenika.

Ubrzo je prešao u manastir Savinu radi školovanja u bogoslovskim predmetima. Posle četvorogodišnjeg spremanja za monaški čin, zamonašen je sa imenom Mitrofan. Monašenje je u savinskoj crkvi Uspenja Majke Božije, izvršio vladika Stefan, 26. avgusta 1865. Nekoliko dana kasnije, vladika Stefan rukopoložio ga je u čin jerođakona i postavio za sabrata manastira Savina. Posle izvesnog vremena, 1867. godine u Sabornoj crkvi u Zadru, 21. oktobra, rukopoložio ga je isti vladika Stefan u čin jeromonaha i odredio za nastojatelja manastira Podlastva. Službu nastojatelja je preuzeo 7. novembra.

Na tom mestu bio je do kraja oktobra 1869, kada je zbog odmazde austrougarske vojske koju je izazvao Bokeški ustanak, među ostalim selima i crkvenim objektima, spaljen manastir Podlastva a Mitrofan izbegao u Crnu Goru.

S obzirom da je početkom 1869. po potrebi službe arhimandrit Visarion Ljubiša, dotadašnji nastojatelj manastira Morače, prešao za nastojatelja Cetinjskog manastira, mitropolit Ilarion imenovao je 28. novembra iste godine Mitrofana Bana za nastojatelja Morače.

U Morači je bio bezmalo deset godina iguman. U tom periodu bio je i učitelj u osnovnoj školi koja je radila pri manastiru. S obzirom da je prostor Morače i Rovaca bio granični, jer su Kolašin držali Turci kao pogranično mesto sa vojnom postajom, Mitrofan je bio uključen u sva zbivanja koja su se odnosila na odnos Moračana i Rovčana sa Turcima, bilo ratna ili mirnodopska, kada je trebalo pregovarati i utvrđivati granice.

Već 1872. posle sukoba sa turskom vojskom u Lipovu, Mitrofan je, uz moračke glavare, bio član pregovaračkog tima za uspostavljanje mira. Njegovo učešće u crnogorsko-turskom ratu 1876–1878, donelo mu je retko priznanje: Obilića medalju za hrabrost.

Zbog potrebe da se na mesto cetinjskog arhimandrita postavi ličnost koja može odgovoriti potrebama ne samo starešine Cetinjskog manastira već i svim onim pretpostavljenim a još više nenadnim poslovima koje nameće centralna crkvena uprava, knjaz Nikola je imenovao igumana Mitrofana za cetinjskog arhimandrita…

Uoči praznika Male Gospojine, slave Cetinjskog manastira, Mitropolit Ilarion proizveo je Mitrofana u čin arhimandrita.

Preuzimanje dužnosti na Cetinju, Mitrofanu je za godinu dana odložio diplomatski zadatak koji mu je poverio knjaz Nikaola a to je bilo vođenje pregovora sa komandom turske vojske u Kolašinu radi mirne predaje grada i oblasti koji su, po odredbama Berlinskog kongresa, pripali Crnoj Gori. Pošto je uspešno obavio poverenu mu misiju, Mitrofan je konačno, 13. oktobra 1879. došao na Cetinje…

Pošto je knjaz Nikola za novog Mitropolita crnogorskog i brdskog 26. oktobra 1882. imenovao episkopa Visariona Ljubišu, istoga dana za administratora Zahumsko-raške eparhije imenovao je arhimandrita Mitrofana…

Nastavljajući uspostavljeni rad na unapređenju crkvenog života, koji je episkop Visarion čvrsto utemeljio, i administrator Mitrofan je tokom dve godine koliko je administrirao Zahumsko-raškom eparhijom u činu arhimandrita, uradio sve što je bilo moguće na polju uspostavljanja čvrstog crkveno-pravnog poretka…

Posle svečane sahrane mitropolita Visariona, 17. aprila 1884. arhimandrit Mitrofan se vratio u Ostrog i nastavio sa administracijom Zahumsko-raške eparhije. Ubrzo, za Trojičindan, glavni sabor naroda u Ostrogu, došao je i knjaz Nikola sa velikom pratnjom.

Na drugi dan Duhova, 27. maja 1884. knjaz Nikola je u Ostrogu objavio da je za arhijereja Mitropolijske eparhije imenovao arhimandrita Mitrofana… Po objavljenom imenovanju, knjaz je pitao prisutnu gospodu da li da se radi hirotonije novog vladike pozovu episkopi dalmatinsko-istrijski Stefan i bokokotorsko-dubrovački Gerasim na Cetinje i da se tu izvrši taj sveti čin ili da Mitrofan bude upućen u Rusiju.

Glavari su uglas rekli da je bolje da bude poslan u Rusiju i to je opredelilo Mitrofanovu hirotoniju u Rusiji. Mitrofan je na hirotoniju morao čekati godinu dana, koliko je vremena prošlo od naimenovanja do primanja arhijerejskog čina. Razlog tome je bila zamena ruskog poslanika na Cetinju i administrativni proces koji je morao biti obavljen radi organizacije puta novog vladike u daleki Petrovgrad.

Hirotonija arhimandrita Mitrofana, koja je bila zakazana u Petrovgradu za 6. april, baš na dan glavne bogoslužbene proslave u Rusiji povodom 1000 godina od upokojenja Svetog Metodija Arhiepiskopa Panonskog, imala je duboku simboliku jer „tako su htjeli da tu slovensku svečanost oznamenuju sa mojim rukopoloženjem, a to baš zato što se na tu obćeslavensku svečanost rukopolaže na sjeveru episkop jedan sa južnoga slavenskoga kraja“.

Svečana hirotonija arhimandrita Mitrofana u čin episkopa crnogorskog i brdskog izvršena je u Isakijevskom saboru u Petrovgradu, na praznik Svetih Kirila i Metodija, 6. aprila 1885. Sveti čin su u toku Božanstvene Liturgije izvršili Mitropolit petrogradski Isidor, predsedavajući Svetog Sinoda i Arhiepiskopi tverski Sava i volinski Paladije i Episkopi Serapion ekaterinoburski, Arsenije holmski i viborski Sergije, članovi Svetog Sinoda, uz sasluženje velikog broja uglednog sveštenstva i đakona.

U toku bogosluženja u crkvu je došao i car Aleksandar III sa caricom Marijom i decom. Novi episkop Mitrofan je imao veliku čast da ga ruski imperator pozdravi i čestita mu primanje arhijerejskog čina.

Novom arhijereju Mitrofanu bila je učinjena čast da je bio primljen u privatnu audijenciju kod ruskog cara i carice, 15. aprila 1885. u carskoj rezidenciji u Gatčinu…

Episkop Mitrofan je svoje stupanje na katedru Mitropolijske eparhije objavio poslanicom upućenom sveštenstvu i narodu 14. maja 1885. O pažnji sa kojom je praćen početak Mitrofanove arhijerejske službe svedoče članci o prvoj kanonskoj vizitaciji i navedenoj poslanici, koji su objavljeni u ruskim crkvenim časopisima Crkveno-društveni vesnik i Crkveni vesnik.

Pošto je od 14. aprila 1885. upravljao Mitropolijom sa titulom Episkopa crnogorskog i brdskog, koju je dobio prilikom rukopoloženja u Petrogradu, Mitrofan je istovremeno nastavio i sa administracijom Zahumsko-raške eparhije. Ova administracija se produžila sve do 1909. kada je upravu preuzeo episkop Kirilo Mitrović.

Prilikom proslave 25 godina vladavine i braka knjaza Nikole, 27. oktobra 1885. Mitrofan je, od strane knjaza Nikole bio imenovan za Mitropolita crnogorskog i brdskog. Istovremeno, odlikovan je i najvišim crnogorskim Ordenom knjaza Danila, prvog reda.“

Mitropolit Mitrofan je tokom tridesetpetogodišnje arhijerejske službe imao mnogo zasluga na reorganizovanju Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori. Jedan od najvećih uspeha u dugogodišnjoj arhijerejskoj službi Mitrofana bilo je rješavanje materijalnih pitanja parohijskog sveštenstva 1900. godine, koje se ogledalo u ukidanju sakupljanja svešteničkog bira u naturi i ustanovljenje sistematskih plata sveštenstvu.

Inicijativom mitropolita Mitrofana, u saradnji sa Episkopom dalmatinsko-istrijskim Nikodimom Milašem, početkom 1904. godine otpočela je nova era u crkveno-administrativnom životu Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, kada su zvanično objavljeni akti knjaza Nikole kojima je dao zakonsku snagu Ustavu Pravoslavnih Konzistorija i Ustavu Duhovnog Savjeta (Svetog Sinoda). Zalaganjem mitropolita Mitrofana, poslije dugotrajnih priprema i skupštinskih analiza, stupio je na snagu 1909. godine Zakon o parohijskom sveštenstvu, na osnovu koga je izvršena reorganizacija parohija u Crnoj Gori. Mitropolit Mitrofan je propisao i „Pravilnik dužnosti sveštenika koji je određen za poučavanje osuđenika na zatvor ili smrtnu kaznu“, čime je i pravno definisano jedno od najdelikatnijih pitanja iz sveštenopastirske službe. Uvođenje svešteničkih uniformi umjesto narodnog odijela, kao i podizanje crkvene prosvjete, takođe se mogu ubrojati u zasluge mitropolita Mitrofana.

Pored navedenog, zalaganjem mitropolita Mitrofana uređeni su razni segmenti crkvenog života Mitropolije. Rješavanje pitanje prelazaka u Pravoslavlje u datom istorijskom i političkom kontekstu bilo je veoma delikatno, a posebnu osjetljivost pitanje konverzije dobijalo je tokom ratnih perioda u kojima je došla do izražaja čvrstina i istrajnost mitropolita Mitrofana o neophodnosti ispunjavanja kanonske i državnopravne normative po tom pitanju. Mitropolija je revnosno brinula da se očuva čistoća vere i pravoslavna tradicija u narodu. Radi toga bilo je važno i kakav je tip ikona koje su ulazile u domove vjernika kao i izbor ikonopisaca koji su radili na izradi ikonostasa u hramovima. Veoma važno pitanje bilo je snabdjevanje bogoslužbenim knjigama, posebno poslije ratnih pustošenja u kojima ni hramovi nijesu ostajali pošteđeni. U toku svoje duge arhijerejske službe mitropolit Mitrofan je svake godine slao sveštenstvu i monaštvu po nekoliko raspisa i okružnica, koji se odnose na administrativno uređenje crkvenog života i poretka, kao i veći broj poslanica upućenih sveštenstvu i narodu.

Mitropolit Mitrofan je bio po položaju predsjednik Duhovnog Savjeta (Svetog Sinoda) i pod njegovim predsjedavanjem su održana četiri zasijedanja: 1908, 1909, 1912. i 1918. godine. U radu Svetog Sinoda razmatrane su duhovne teme i davani razni predlozi nadležnoj državnoj vlasti, od predloga da se prihodi sa manastirskih imanja ubuduće koriste isključivo za potrebe samih manastira, prema odredbama kanonskog prava, praksom crkvenog života i odredbama Ustava Svetog Sinoda i Ustava knjaževine Crne Gore, do predloga da se izgradi zgrada Bogoslovije. Poslednje zasijedanje Svetog Sinoda, održano je 1918. na Cetinju, kada je razmatrano pitanje ujedinjenja Pravoslavnih Crkava u Crnoj Gori Srbiji.

Pored veoma razgranatog i bogatog bogoslužbenog života mitropolita Mitrofana tokom njegove dugotrajne arhijerejske službe bila je zapažena i njegova javna djelatnost, posebno ako se ima u vidu da je od donošenja Ustava Knjaževine Crne Gore 1905. g. bio virilni poslanik Narodne skupštine i po položaju član Državnog savjeta u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori. Povodom proslave stogodišnjice od rođenja Petra II Petrovića Njegoša 1911, mitropolit Mitrofan se nalazio na čelu Odbora za proslavu, a 1910, prilikom proslave jubilarnih svečanosti kada je proglašena Crne Gore za Kraljevinu bio predsjednik Centralnog Odbora za proslavu pedesetogodišnjice vladanja NJ. Kr. Visočanstva knjaza Gospodara. Mitropolit Mitrofan je bio član – dobrotvor Društva za pomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori, osnovanog 1902. na Cetinju.

Pored predsjedavanja i članstva u mnogim odborima u Crnoj Gori mitropolit Mitrofan bio je i počasni član Petrogradske duhovne akademije; petrogradskog Slavjanskog blagotvoritelnog obščestva; Monaškog udruženja u Srbiji i Svešteničkog udruženja u Srbiji.

Poput svojih prethodnika, on je bio i predsjednik crnogorskog Crvenog Krsta, kao i mnogih odbora na polju dobrotvorne djelatnosti. Njegova aktivnost će posebno doći do izražaja tokom austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine (1908), prilikom prikupljanja pomoći imigrantima iz Stare Srbije i Skenderije (1910), za vrijeme Prvog balkanskog rata (1912), Drugog balkanskog rata (1913) i za vrijeme Prvog svjetskog rata (1914–1918).

Tokom svoje arhipastirske službe mitropolit Mitrofan je imao veoma dobru saradnju sa eparhijama u okruženju: Dabrobosanskom i Zahumsko-hercegovačkom eparhijom, Raško-prizrenskom mitropolijom, Bokokotorsko-dubrovačkom eparhijom i Beogradskom mitropolijom. Na duhovnom temelju, koji su u neprekinutom kontinuitetu održavali svi zetski episkopi – mitropoliti crnogorski, brdski i primorski, zasnovan je i u Mitrofanovo vrijeme odnos Cetinjske mitropolije prema manastirima Pećkoj patrijaršiji i Dečanima, sve do njihovog oslobođenja od turske vlasti. Pored stalne i dobre saradnje sa eparhijama u okruženju, mitropolit Mitrofan je održavao veze – putem pisama i prigodnih čestitki – i sa Jerusalimskom, Carigradskom, Aleksandrijskom i Antiohijskom Patrijaršijom, kao i sa Atinskom Arhiepiskopijom.

Poseban odnos mitropolit Mitrofan je imao prema Ruskoj Pravoslavnoj Crkvi. Pri sagledavanju odnosa Ruske Pravoslavne Crkve i Cetinjske mitropolije, neophodno je da se ima na umu činjenica da je najveći dio materijalne pomoći koja je stizala u Crnu Goru od početka XVIII do početka XX vijeka pristizao iz Ruske carevine. U tom kontekstu i duhovne veze koje je održavao mitropolit Mitrofan su bile veoma jake jer je preko pomoći koja je dolazila od ruskog Svetog Sinoda u raznim vidovima, održavana snaga pravoslavnih svetinja u dalekoj i krševitoj Crnoj Gori.

Posebno težak period tokom arhipastirske službe mitropolita Mitrofana bio je u vrijeme ratova početkom XX vijeka. Tragična skadarska epopeja za vrijeme Prvog balkanskog rata 1912, sa ogromnim žrtvama u ljudstvu i tehnici kojima je crnogorska vojska platila zaposjedanje Skadra, među kojima je bilo i šest sveštenika, bile su uzaludne, jer je odlukom velikih sila, grad bio predan pod protektorat a crnogorska vojska bila prinuđena da ga napusti i uspostavi predratne granice.

Oslobođenje kojim je donijeta sloboda srpskom narodu sa prostora Kosova, Metohije i Južne tj. Stare Srbije krajem 1912. g. stvorilo je nove obaveze Mitropoliji na uspostavljanju redovnog crkvenog poretka, jer su pod njenu jurisdikciju dospjeli manastiri i hramovi u novooslobođenim krajevima koji su ušli u sastav Crne Gore.

Kao svjedočanstvo i uspomena na Prvi balkanski rat, pod okriljem Cetinjskog manastira čuvana su tri znamenja. U crkvi, na najpočasnije mesto, u ćivot Svetog Petra Cetinjskog, mitropolit Mitrofan je položio ključeve grada Skadra, Pećke patrijaršije i manastira Dečana. Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije našao je ove ključeve pod stopama Svetiteljevim uoči Lučindana, 30. oktobra 2010.

Među brojnim problemima sa kojima se suočio mitropolit Mitrofan u novooslobođenim prostorima Raške oblasti i Metohije, bilo je i pitanje crkvene zemlje i posjeda koje su, u svoje vrijeme bespravno zaposjele turske čivčije. Neredovno stanje u Raško-prizrenskoj eparhiji, kroz duži niz godina a pogotovo uoči samog Balkanskog rata, odrazilo se i na unutrašnji crkveni život. Da bi se ti problemi donekle prevazišli osnovana je Eparhija pećka na čije čelo je postavljen mitropolit dr Gavrilo Dožić.

Prvi svjetski rat donio je nova iskušenja. Od prvoga dana ratnog stanja mitropolit Mitrofan je vrijedno radio u svojstvu predsjednika crnogorskog Crvenog krsta, o čemu je ostavio i svojeručnu bilješku. Kako je ratna sreća krajem 1915. počela da se mijenja nastala su nova iskušenja, ne samo za ljude već i za ćivote sa moštima Svetitelja.

Iz Pećke patrijaršije, novembra 1915, došla je u Crnu Goru veća grupa sveštenika iz Srbije, a među njima i studenički monasi sa ćivotom Svetog kralja Stefana Prvovenčanog Nemanjića. Ćivot sa moštima Stevana Prvovenčanog svečano je, koliko se to u tim ratnim danima moglo, dočekan u Ostrogu 2. decembra i izložen u crkvi Svete Trojice u Donjem manastiru ispred prestone Hristove ikone.

To je bilo petnaesto izbegličko putešestvije njegovih svetih moštiju koje je najavljivalo veliko stradanje srpskog naroda i vojske tokom albanske golgote, sve do pobedonosnog povratka u Beograd, 1918. Svete mošti Stevana Prvovenčanog, koje su od 2. decembra 1915. boravili u Ostroškoj svetinji prenijete su 24. aprila 1919. u Beograd a potom u Studenicu.

U opštem haosu rasula izazvanog porazom i povlačenjem pred nadirućom austrougarskom vojskom, početkom januara 1916. prenijet je i ćivot sa moštima Svetog Petra Cetinjskog iz manastirske crkve na Cetinju u pridvornu crkvicu posvećenu Svetom Dimitriju kraj knjaževskog dvorca na Kruševcu u Podgorici. Ovo je bio prvi i do sada jedini prenos svetiteljevog ćivota sa mjesta gde je postavljen 1834, kada su obretene njegove svete i netljene mošti i objavljena njegova svetost. Ćivot Svetog Petra bio je u dvorskoj crkvi Svetog Dimitrija do polovine marta meseca 1916. kada je na intervenciju mitropolita Mitrofana vraćen na svoje osveštano mesto počivanja tj. u Cetinjski manastir.

Kraj Kraljevine Crne Gore kao suverene države faktički je otpočeo pregovorima o primirju sa Austro-ugarskom, a potom odlukom Vlade Crne Gore da potpiše akt o kapitulaciji i izađe iz rata početkom 1916. godine. Okupacija Crne Gore, sa kraljem i vladom u emigraciji, nametnuli su mitropolitu Mitrofanu položaj najistaknutije ličnosti koja je ostala sa narodom u Crnoj Gori.

Poseban problem sa kojim se mitropolit Mitrofan suočio od početka austrougarske okupacije bio je internacija, pored civila, većeg broja sveštenika iz jurisdikcije sve tri eparhije: Cetinjske, Zahumsko-raške i Pećke. Koristeći svoje diplomatsko iskustvo, mitropolit Mitrofan je uspio da izdejstvuje da se oslobode iz internacije ili zatvora brojne ličnosti.

Hapšenjem i interniranjem mitropolita pećkog Gavrila Dožića krajem 1915. u logor Cegled u Mađarskoj, obustavljen je rad Pećke konzistorije a Eparhija je ostala bez uprave i duhovnog staranja. U takvoj situaciji, oslonjen na prerogative koje mu daju odredbe ustava Svetog Sinoda i Konzistorija, mitropolit Mitrofan je preuzeo duhovno staranje i nad Pećkom eparhijom. Tu dužnost je vršio sve do oslobođenja nadležnog arhijereja 1918. Istovremeno sa okupacijom počelo je i nasrtanje okupatorske sile na inače skromnu crkvenu imovinu. Početkom septembra 1916. počela je rekvizicija – oduzimanje zvona sa crkava i manastira u Crnoj Gori. Razaranje crkve Svetog Petra Cetinjskog i Njegoševe grobnice od strane okupatora 1916. g, poslije čega je bio prinuđen da prenese Njegoševe zemne ostatke u Cetinjski manastir, predstavljali su pretešku ranu na srcu ostarelog mitropolita, koja nije zarasla do kraja njegovog života.

Kapitulacija Austro-ugarske i oslobođenje Crne Gore 1918. g. postavili su pred narod nova iskušenja. Kraljevina Crna Gora ušla je u Prvi svjetski rat kao saveznička država, ali zbog nesrećne odluke o kapitulaciji, ona je tretirana na kraju rata kao poražena država pod upravom sila pobjednica. Kao poražena država, sa kraljem i vladom u egzilu, kojima sile pobjednice nijesu dozvolile povratak, Crna Gora je mogla ili dalje ostati pod upravom sila pobjednica, ili izabrati svoju vlast. Izbori za Veliku narodnu skupštinu 1918. godine i njene odluke nijesu bile uzrok faktičkog kraja Kraljevine Crne Gore, već posljedica naprijed iznijetih činjenica.

Velika narodna skupština u Podgorici 26. novembra 1918, kojoj su prisustvovali izabrani poslanici sa „bjelaške“ i „zelenaške“ strane, poimeničnim glasanjem jednoglasno je odlučila, između ostalog, „da se Crna Gora ujedini sa bratskom Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjeni stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. Mitropolit Mitrofan, u svojstvu nadležnog arhijereja, iskazao je podršku radu Velike narodne skupštine.

U pogledu crkveno-jurisdikcijskog ujedinjenja, rad mitropolita Mitrofana i ostalih arhijereja sa prostora Crne Gore bio je jednodušan i djelotvoran kao i svih ostalih srpskih duhovnih poglavara. Iza obnarodovanog nacionalnog ujedinjenja, i crkveni oci su pošli stopama sveopšteg ujedinjenja Srpske Pravoslavne Crkve. Arhijereji sa prostora Crne Gore, sabrani na sjednicu Svetog Sinoda, najviše duhovne vlasti, donijeli su 16. decembra 1918. na Cetinju jednoglasno riješenje kojim „Sv. Sinod nalazi cjelishodnim i opravdanim, da se i Sv. autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini sa nezavisnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno s ovom sa cijelom Sv. Srpsko-Pravoslavnom Crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca“, što je bio prvi korak u vaspostavljanju Pećke Patrijaršije.

Uskoro po uspostavljanju nove vlasti, došlo je na Božić 1919. do pobune izvesnog broja pristalica detronizovanog kralja Nikole, koju su zbog svojih interesa podstakli italijanski plaćenici i agenti. Ona je donijela novo stradanje jednog broja duša na Cetinju i u Staroj Crnoj Gori.

Mitropolit Mitrofan je uradio sve što je mogao da se spriječi bratsko krvoproliće. Među žrtvama koje su svojim životima platile cijenu narodnog ujedinjenja nalaze se i dva sveštenika. Briga mitropolita Mitrofana o smirivanju stanja u Crnoj Gori poslije postignutog narodnog i crkvenog ujedinjenja bila je postojana. Posle više od tri godine, februara 1919, mitropolit Gavrilo se vratio u svoju dijecezu, Pećku eparhiju, smanjivši time obaveze mitropolita Mitrofana.

Konferencija srpskih pravoslavnih arhijereja 26. maja 1919. donijela je odluku kojom se izriče „duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti“. Istovremeno, ustanovljen je „Središnji Arhijerejski Sabor ujedinjene Srpske Pravoslavne Crkve“.

Na osnovu kanonskog prava, pošto je bio najstariji arhijerej po godini rukopoloženja (1885) za predsjednika Središnjeg Arhijerejskog sabora je izabran Mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja Mitrofan Ban. Sveštenstvu i narodu je odluka o ujedinjenju Srpske Crkve saopštena arhijerejskom poslanicom za praznik Pedesetnice – Duhova 1919. Središnji Arhijerejski Sabor je uskoro dobio satisfakciju i od državne vlasti proglašenjem „Uredbe o ustrojstvu Središnjeg Arhijerejskog sabora“, koju je 28. avgusta 1919. na predlog Ministra vera a po saglasnosti Ministarskog saveta, za punopravni akt proglasio prestolonasljednik regent Aleksandar Karađorđević.

Tokom boravka u Beogradu i Sremskim Karlovcima u svojstvu predsjednika Središnjeg arhijerejskog sabora, mitropolit Mitrofan, iako u poznim godinama i slabog zdravstvenog stanja, a opterećen tom veoma odgovornom dužnošću, strogo je vodio računa i o potrebama svoje, Cetinjske eparhije a jednako i Zahumsko-raške i Pećke. Jedno od najvažnijih pitanja je bilo pitanje sprovođenja agrarne reforme u odnosu na crkvena imanja, tj. zaštita crkvenog zemljišnog posjeda na prostoru Crne Gore.

Sa nesmanjenom brigom radio je i na obezbijeđenju uslova da se obnovi rad Cetinjske bogoslovije. Rezultat njegovog upornog nastojanja nije izostao. Bogoslovija pod imenom i nebeskim pokroviteljstvom Svetog Petra Cetinjskog obnovila je rad početkom školske 1921. godine. Posebnu pažnju posvetio je nacrtima Zakona o platama i penzijama pravoslavnih parohijskih sveštenika i Zakona o platama i penzijama pravoslavnih okružnih protoprezvitera, članova i osoblja Duhovnih sudova, episkopa i patrijarha, koji su stavljeni na razmatranje na osnovu odluke Središnjeg arhijerejskog sabora novembra 1919.

Nije teško zaključiti da je uloga mitropolita Mitrofana velika u vaspostavljanju Pećke Patrijaršije, tj. obnavljanju i ujedinjenju Srpske Crkve, a svoj odnos najsažetije je izrazio na episkopskoj konferenciji 28 maja 1919. riječima: „Nama je u dio pala velika sreća, što smo doživjeli ove epohalne dane, u koje smo pozvani da zajednički u bratskoj slozi izvedemo naše crkveno jedinstvo“.

Tokom svoje duge arhijerejske službe, pored zasluga na reorganizovanju Pravoslavne Crkve, mitropolit Mitrofan ima i velike zasluge na obnovi i gradnji manastira i hramova.

U publikaciji dr Lazara Tomanovića, tadašnjeg predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore, pod naslovom „Pedeset godina na prestolu Crne Gore“, koja je štampana na Cetinju 1910. godine povodom jubilarnih svečanosti, dati su podaci o obnovi i gradnji manastira i hramova za vrijeme dvadesetpetogodišnje službe mitropolita Mitrofana (1885–1910). Proizilazi da je u tom periodu obnovljeno i podignuto 11 manastira i 162 hrama, ili ukupno 172 crkvena objekta.

Mitropolit Mitrofan se istakao i kao bogoslovski pisac objavivši svoje „Besede“, „Kratki crkveni ustav“, „Pomoćno uputstvo pri ispovesti“ i „Sedam tajni Novog Zaveta“.

Upokojenje mitropolita Mitrofana zvanično je objavio članovima Svetog arhijerejskog sabora, predsedavajući, episkop pakrački MironNikolić, na sednici održanoj u Beogradu, 1. oktobra. Posle otpevane molitve So svjatimi upokoj episkop Miron je objavio da će zaupokojenaSv. Liturgija sa parastosom biti služena u Sabornoj crkvi, sutradan, u subotu 2. oktobra.

Na njoj su uzeli učešća svi arhijereji koji su biliprisutni na zasedanju Sabora i to: Dimitrije beogradski, Georgije temišvarski, Miron pakrački, Petar mostarski, Ilaron tuzlanski,Varnava veleški, Georgije budimski, Dositej niški, Nikolaj žički, Irinej timočki, Jefrem šabački i Ilarion vikarni. Ovom sabornommolitvom i pojanjem Vječnaja pamjat, oprostila se Srpska Crkva sa mitropolitom Mitrofanom i upisala ga u knjigu svoje povesti zlatnimslovima.

Prema protokolu propisanom od Konzistorije, opelo i sahrana mitropolita Mitrofana izvršeni su u Cetinjskom manastiru, 1. oktobra1920. Posle Svete liturgije koja je služena u manastirskoj crkvi, svečano opelo predvodio je Episkop zahumsko-raški i administratorbokokotorsko-dubrovački Kirilo Mitrović uz sasluženje velikog broja sveštenika i naroda.

Potom je izvršena svečana litija sa telom pokojnika kroz centar grada. U litiji su uzeli učešća učenici Gimnazije, Učiteljske škole, Bogoslovije, mnogobrojno sveštenstvo uodeždama, arhijerej, rodbina pokojnika i ugledni građani i poštovaoci pokojnika. Posle litije, pokojnik je položen u grob u porti Cetinjskog manastira koji je još 1912. pripremio. Time je ušao u istoriju osmovekovne Eparhije zetske – Mitropolije crnogorsko-primorske, 1219. ustanovljene blagoslovom Svetog oca našeg Save.“

Arhijerejska odežda, mitra i brojno ordenje mitropolita Mitrofana danas su izloženi u postavci Riznice Cetinjskog manastira.