Nebo i podnebesje: Krađe i prekrađe u „Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi“

Piše: O. Jovan Plamenac

U Drugom svetskom ratu i odmah nakon njega ubijeno je 98 sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske, uključujući i mitropolita Joanikija, što je 44 odsto od ukupnog broja pravoslavnog sveštenstva u Crnoj Gori, a njihovi likvidatori bili su uglavnom komunisti.

Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) je nevladina organizacija koja ima abiciju da postane pomjesna pravoslavna crkva. Njena geneza korijeni u vrijeme početka Drugog svjetskog rata kada je istekla iz dva ideološki suprotstavljena izvora. Oni su se nakon rata slila u potočić koji je donedavno tekao jednim koritom, a onda se razlio u dva rukavca…

Štete od separatista i komunista

Početkom Drugog svjetskog rata, dio Crnogorske stranke, separistički opredijeljen, predvođen bivšim Srbinom Sekulom Drljevićem, stavio se na službu fašističkoj Italiji koja je okupirala Crnu Goru. U svojoj knjizi „Balkanski sukobi 1905-1941“, objavljenoj u 1944. u Zagrebu, u NDH, Sekula Drljević je stav o Crnogorcima kao neslovenima, kao potomcima Ilira, zasnovao, pored ostalog, na teoriji rase naciste Alfreda Rozenberga koji je u Nirnberškom procesu osuđen na smrt. On je crnogorski nacionalizam utvrdio i religijskim: „Crnogorska crkva kroz sve vjekove nije bila ni u kakvoj zavisnosti od bilo koje pravoslavne crkve, pa ni od carigradske patrijaršije“ (…) „Odlučujuća je činjenica, da Crnogorci imaju svoju religiju, svoje crnogoroslavlje i da su ostajući vjerni njemu vjerni samima sebi“.

To je bilo sasvim u skladu sa Ustavom koji je italijanski okupator bio pripremio „Suverenoj i nezavisnoj državi Crnoj Gori“, NDCG. Ustav je trebalo usvojiti na Ustavotvornoj skupštini, ali ustanak crnogorskog naroda 13. jula 1941. godine raspršio je taj naum.U Opštim odredbama ovog Ustava pisalo je: „Crnogorska pravoslavna crkva je autokefalna: ona ne zavisi ni od jedne druge strane Crkve.“

Sa druge strane, komunisti su u Crnoj Gori već u jesen 1941. godine, ušavši u „drugu fazu revolucije“, otpočeli obračun sa sveštenstvom Srpske pravoslavne crkve, kao „domaćom reakcijom“, iako je u Trinaestojulskom ustanku 1941. godine učestvovalo 25 sveštenika SPC, zbog čega su Italijani njih 10 internirali, a 19. jula u Rijeci Crnojevića strijeljali sveštenika Bogića Jovićevića.
Ideološka konfrontacija sa komunistima, koji su krajem 1941. i početkom 1942. godine nad njihovim političkim protivnicima počinili beskrupulozne zločine („lijeve greške“), većinu sveštenika, i samog mitropolita Joanikija, usmjerila je ka nacionalistističkim snagama.

Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije je u izvještaju Svetom arhijerejskom sinodu SPC 1. februara 1944. godine napisao: „Komunizam je ovamo nanio velika zla narodu. Ljute rane na našem nacionalnom organizmu jednako krvare… Crkva je žestoko stradala. Sedamnaest braće naše sveštenika ubijeno je. Crkve, molitveni domovi, poharani, mnogi manastiri porušeni i popaljeni. Sveštenici su bili prisiljeni da bježe ispred očigledne opasnosti i da se sklanjaju u gradove, dok se malo provedri i oni vrate svojoj pastvi…“

U ratu i odmah nakon njega ubijeno je 98 sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske. To je bilo 44 odsto od ukupnog broja pravoslavnog sveštenstva u Crnoj Gori. Jedan mali broj sveštenika ubili su Njemci i Italijani. Ostale – komunisti. Među njima, sredinom juna 1945. godine, i mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija.

Dakle, ubjedljiva većina sveštenstva Mitropolije crnogorsko-primorske bila je antikomunistički opredijeljena. Samo petnaestak sveštenika bilo je naklonjeno komunistima, uglavnom onih čiji su članovi porodice bili sa komunistima, a samo pola od njih priključili su se partizanima ili komunističkim organima vlasti. Upravo sveštenici koji su im se priključili, komunistima su poslužili za obračun sa Mitropolijom crnogorsko-primorskom Srpske pravoslavne crkve.

Pri Predsjedništvu Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja (CASNO), kao najvišeg predstavničkog, zakonodavnog i izvršnog tijela Narodnooslobodilačkog pokreta na području Crne Gore, 17. jula 1944. godine osnovana je Komisija za vjerska pitanja. Ona je 26. novembra 1944. godine uputila dopis sreskom odboru Andrijevice u kojem kaže:„Prilikom svih bogosluženja sveštenstvo i monaštvo dužno je pominjati na bogosluženjima: 1. Vrhovnoje praviteljstvo i narodnoju oslobodiloskoju vojsku – da pomjanet gospod Bog.“

Za narednu, prostu, 1945. godinu „Vjerska komisija pri Pretsjedništvu CASNO“, u štampariji CASNO-a, odštampala je crkveni džepni kalendar, sa „Smrt fašizmu – sloboda narodu!“ u zaglavlju. Tekst na prvoj stranici Kalendara počinje sa „Sveta narodnooslobodilačka borba“.Kolika je bila moć Vjerske komisije svjedoči i podatak da je ona 31. januara 1945. godine, „u duhu narodnih potreba“, postavljala i premještala sveštenike.

Rađanje CPC

Pod uticajem Vjerske komisije, dio sveštenika koji je preživio komunistički pogrom održao je 14. i 15. juna 1945. godine u Nikšiću skupštinu i donio Rezoluciju u kojoj se umjesto SPC pominje „pravoslavna crkva“, a SPC se podmeće da sprovodi „veliko-srpske šovinističke ideje“ i kojom se traži „demokratsko crkveno uređenje“.

Odnos komunističkog režima prema Mitropoliji crnogorsko-primorskoj Srpske pravoslavne crkve uspostavljen u ratu i ubrzo nakon njega produžio se sve vrijeme njegovog trajanja, da bi upravo na tim ideološkim osnovama ’90-tih godina prošlog vijeka bila osnovana Nevladina organizacija „Crnogorska pravoslavna crkva“ i potom, u vrijeme režima Mila Đukanovića, sprovedeno juristdističko nasilje nad Crkvom.

Nakon što se patrijarh Gavrilo Dožić vratio u zemlju iz nacističkog logora Dahau, 1946, Sveti arhijerejski sabor je naredne godine za mitropolita crnogorsko-primorskog izabrao vikarnog episkopa moravičkog Arsenija Bradvarevića. On je u Mitropoliji zatekao veoma teško stanje: svešteničko udruženje bilo je u funkciji komunističkih vlasti, Crkvi je bio oduzet, i dalje je oduziman, veliki dio imovine, sveštenici su ostali bez prihoda pa su ili odlazili iz Crne Gore ili su se zapošljavali u državnim službama i preduzećima, crkve su su skrnavljene, u njih je utjerivana stoka, narod se odbio od Crkve…

Komunističke vlasti su ga, krajem jula 1954. godine, sa još sedmoricom sveštenika mitropolije Crnogorsko-primorske, u montiranom sudskom procesu, osudili na jedanaest i po godina zatvorske kazne. Kazna mu je skraćena i 1960. godine je izašao iz zatvora. Vlasti mu nijesu dozvolile da se vrati u Mitropoliju.

Odnos vlasti prema Rimokatoličkoj crkvi i Islamskoj zajednici u Crnoj Gori nije bio ni približno tako radikalan kao prema Pravoslavnoj crkvi. U takvoj atmosferi, 1972. godine porušili su Njegoševu zavjetnu crkvu na Lovćenu. Tome su se usprotivili i Mitropolit crnogorsko-primorski Danilo i Sveti arhijerejski sinod SPC. Ova neposlušnost komunističkom režimu, u njegovom vrhu je razbudila ideju Sekule Drljevića i italijanskog okupatora u Drugom svjetskom ratu o „odvajanju crnogorske crkve“ od SPC. Vlasti su ubrzo krenule u realizaciju ove ideje.

Dr Božidar Tadić, potpredsjednik Izvršnog vijeća i predsjednik Republičke komisije za odnose sa vjerskim zajednicama i Božidar Karadžić, sekretar ove Komisije, 1984. godine posjetili su mitropolita crnogorsko-primorskog Danila na Cetinju. Predložili su mu da zamonaši Miraša Dedeića, kako bi mogao biti „jedan od kandidata za vikarnog episkopa, odnosno za mitropolita crnogorsko-primorskog“. Mitropolit je ovo odbio sa gnušanjem, kazavši im da Dedeića dobro poznaje.

Ovaj, rječnikom koji se koristi u kriminogenim društvima rečeno, kontroverzni teolog, kasnije je postao sveštenik u Italiji, pod jurisdikcijom Vaseljenske patrijaršije. Sadašnji vaseljenski patrijarh Vartolomej raščinio ga je zbog više prekršaja u službi.

Nakon smrti Josipa Broza 1980. godine u još uvijek jedinstvenoj Jugoslaviji buknuli su nacionalizmi utemeljini na komunističkoj ideološkoj doktrini o „velikosrpskom hegemonizmu“, među njima i crnogorski. Crnogorskim separatistima od posebnog značaja bilo je pitanje Crkve i na Cetinju je 1990. godine osnovan „Odbor za obnavljanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve“.

Njihova tvrdnja da je „Crnogorska pravoslavna crkva“ bila autokefalna, zasniva se na tezi da je regent-kralj države Srba, Hrvata i Slovenaca Aleksandar Karađorđević 1920. godine ukinuo autokefalnu Crnogorsku pravoslavnu crkvu, da je „nelegalna i nelegitimna ‘odluka’ Sv. sinoda Crnogorske pravoslavne crkve o ‘ujedinjenju’ sa Srpskom pravoslavnom crkvom“ i mnoštvu izjava u istorijskim izvorima o „Crnogorskoj crkvi“, „Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi“ i njenoj „autokefaliji“.

Teolog, istoričar i pravnik-kanonik Ljubomir Durković Jakšić tvrdi da „Eparhija Crne Gore nije nikada kanonski ni od koga tražila autokefaliju niti joj je iko to pravo kanonski dao, i zato je nikada nije ni imala.“ Što se zapravo zbilo te 1920. godine i kako je to „Crnogorska pravoslavna crkva“ bila „autokefalna“?

Oslobođenjem srpskog naroda od turskog i austro-ugarskog ropstva, i potom osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, stvoreni su uslovi za duhovno i administrativno ujedinjenje šest crkvenih cjelina ukorijenjenih u Pećkoj patrijaršiji, koja je ukinuta 1766. godine. Taj proces trajao je od 1918. do 1920. godine.

Ovih šest crkvenih cjelina su opstale u različitim državnim i crkvenim sistemima. Nakon ukidanja Pećke patrijaršije, Karlovačka mitropolija je de facto postala samostalna, ali ne i autokefalna de yure; Cetinjska mitropolija je funkcionisala samostalno, ali nikada nije bila i autokefalna de yure; Crkva u Srbiji je bila prvo autonomna, a potom, jedina od ovih šest cjelina, i autokefalna de yure; Crkva u Bosni i Hercegovini je bila autonomna; Crkva u Dalmaciji i Boki Kotorskoj je imala vjerske slobode; Crkva na prostoru Kosova i Metohije i Makedonije je u turskom ropstvu i pod upravom Vaseljenske patrijaršije ostala sve do balkanskih ratova 1912. i 1913. godine.

Odluku Središnjeg arhijerejskog sabora ujedinjene Srpske pravoslavne crkve o uspostavljanju jedinstva Pećke patrijaršije ozvaničio je regent Aleksandar Karađorđević kraljevskim ukazom od 17. juna 1920. godine. Jedinstvo Pećke patrijaršije svečano je proglašeno 12. septembra 1920. godine. Carigradski patrijarh Melentije IV 19. februara 1922. godine izdao je tomos kojim je priznata autokefalna ujedinjena Srpska pravoslavna crkva.

Naturanje “Abramovića“ i izbor Dedeića

„Odbor za obnavljanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve“ za poglavara svoje „autokefalne crkve“ našao je nekadašnjeg dečanskog igumana, Antonija Abramovića koji je u to vrijeme bio klirik Američke pravoslavne crkve.

Iako je Konstantinopoljski patrijarh Vartolomej u avgustu 1993. godine, prilikom osvećenja kamena temeljca Sabornog hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici, izjavio da „Crnogorska autokefalna crkva nije nikada postojala, ne može da postoji i neće postojati do svršetka svijeta“, arhimandrit Antonije Abramović je prihvatio poziv crnogorskih separatista.

Poglavar Pravoslavne crkve u Americi Arhiepiskop vašingtonski Mitropolit sveamerički i kanadski Teodosije arhimandritu Antoniju Abramoviću 29. oktobra 1993. godine poslao je pismo u kojem mu je napisao da se u Crnoj Gori lažno predstavlja kao „kraće vrijeme vikarni episkop Edmontona Američke Pravoslavne Crkve“, jer „takva episkopska stolica u ovom trenutku ne postoji u našoj Pravoslavnoj Crkvi u Americi“. „Vi obmanjujete i sebe i druge, i nalazite se u velikoj duhovnoj opasnosti“ i „usljed Vaših neispravnih i nekakonskih radnji Vi ste pod crkvenom zabranom i lišeni ste svih sveštenoradnji“, napisao je poglavar Pravoslavne crkve u Americi Teodosije arhimandritu Antoniju i pozvao ga je da se „smjesta vrati u Kanadu“.

Ipak, „Na Lučindan 31. oktobra 1993. godine na Crnogorskom saboru pod otvorenim nebom, na Cetinju, ispred dvorca kralja Nikole I Petrovića Njegoša, u duhu tradicije, Crnogorci su izabrali za svojega crkvenog poglavara Gospodina Antonija Abramovića“, stoji na zvaničnom sajtu „Crnogorske pravoslavne crkve“. Naredne godine arhiepiskop Teodosije ga je raščinio, a nakon dvije godine je umro i sahranjen je na Cetinju.
Još 1994. godine došlo je do nesuglasica i podjela među pobornicima „Crnogorske pravoslavne crkve“. Kada je Abramović umro, ljudi iz jedne grupacije stupili su u kontakt sa – Mirašem Dedeićem. Druga grupacija, koju je predvodio istoričar dr Danilo Radojević, angažovanje Miraša Dedeći za poglavara „Crnogorske pravoslavne crkve“ vidjela je kao izdaju. Radojević ga je opštužio da je „velikosrbin“ i „materijalista“.

Miraš Dedeić pojavio se na Cetinju 6. januara 1997. godine i na skupu ispred Dvorca kralja Nikole „izabran“ je za „poglavara Crnogorske pravoslavne crkve“. Vaseljenski patrijarh Vartolomej 4. aprila 1997. godine obavijestio je Patrijarha srpskog Pavla da je Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije raščinio Miraša Dedeića. U Sinodskom aktu Vaseljenske patrijaršije, u kojem se govori o razlozima raščinjenja Miraša Dedeića, pored ostalog piše: „Zato da se niko nikada ne usudi, ni od klirika, da se zajednički oblači i saslužuje sa njim, niti od vjernika da ga bilo ko primi ili počastvuje kao sveštenika ili klirika, ili da cjeliva njegovu desnicu i zatraži od njega blagoslov, jer je pod bremenom neoprostivog lišenja čina i nerazrješivog odlušenja od gospoda Svedržitelja“.

Činjenica da je raščinjen od strane Vaseljenskog patrijarha nije bila prepreka da ga bugarski patrijarh Pimen, sa sedam mitropolita i episkopa Bugarske pravoslavne crkve, 15. marta 1998. godine, hirotoniše za episkopa. Pimen je bio samozvani patrijarh i sa svojim episkopima u to vrijeme predvodnik raskola u Bugarskoj pravoslavnoj crkvi.

„Crnogorska pravoslavna crkva“ 2023. godine proslavila je tri decenije svoje „obnove“. U najavi „niza svečanih aktivnosti“ tokom jubilarne godine, Miraš Dedeić je najavio veliko slavlje. Ali, umjesto velikog slavlja dogodio se „veliki raskol“: Jubilarnu godišnjicu od „obnove Crnogorske pravoslavne crkve“ obilježio je „raskol“ između „dosadašnjeg mitropolita Mihajla“, tj. Miraša Dedeića, i grupe „mlađih sveštenika“ predvođenih „episkopom Borisom“. Ovaj sukob javno je kulminirao na Cetinju u septembru prošle godine kada je nekoliko stotina građana aklamacijom proglasili „episkopa Borisa Bojovića“ mitropolitom, dok su za „dosadašnjeg mitropolita Mihaila“, Miraša Dedeića, naveli da se usljed starosti i smanjene aktivnosti, povlači u mirovinu. Dedeić je skup nazvao „propalim političkim mitingom, bez legaliteta i legitimiteta“.
Među duhovne vođe nacionalnih Crnogoraca, Montenegrina, zapatila se tolika mržnja da su se na Badnji dan ove godine na trgu na Cetinju pomlatili badnjacima, kao toljagama.

„Veliki raskol“ u „Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi“ dobio je sudski epilog. Crnogorsko ministarstvo pravde donijelo je konačno rješenje kojim se kao neosnovan odbija zahtjev Bojana Bojovića (Borisa) da on umjesto Miraša Dedeića zastupa „Crnogorsku pravoslavnu crkvu“.
Time ova sapunica nije okončana.

Dio crnogorskih medija, objavio je da je „u neđelju 17. novembra u hramu Svetoga Ivana Crnojevića Pravednog na Cetinju, liturgijski proslavljeno obretenje moštiju Svetoga Antonija Mitropolita Crnogorskoga“.

Prethodno je frakcija „CPC“ koju predvodi Miraš Dedeić saopštila da je oskrnavljen grob mitropolita Antonija Abramovića i da su ukradeni njegovi zemni ostaci. Za krađu su optužili „vladiku Borisa“, koji predvopdi drugu frakciju CPC.

Prema autorovom tekstu „Jedan pokušaj dezintegracije u Pravoslavnoj crkvi“ sa Međunarodne naučne konferencije Instituta za političke studije „Međunarodne integracije kao instrument geopolitike“, održane u Beogradu 25-26. novembra 2024. godine

Izvor: Pečat