Nikola Kopernik: Začetnik naučnog preporoda
1 min read
Piše: Vojislav Gledić
Na današnji dan, 24. maja 1543. g. u Fromborku umro je znameniti Nikola Kopernik, poljski astronom, matematičar, pravnik i ljekar. On je prvi naučnik sa kojim praktično počinje moderno doba svojom reformom astronomije, jer je formulisao heliocentrični sistem svijeta. Bio je to revolucionarni preokret na pogled na strukturu vasione zato što je umjesto Zemlje kao središte kosmosa, uzeto Sunce oko koga se okreću sva ostala nebeska tijela. Bio je sveštenik, zapravo crkveni adinistrator i ekonom u zvanju kanonika, pripadnik Rimokatoličke crkve, i to bratstva isusovaca. Kopernik je sahranjen u katedrali u Fromborku (gradu na sjeveru Poljske). Međutim, sve do 2005. godine tačno grobno mjesto njegovog vječnog staništa nije bilo poznato, ali ga je te godine utvrdio arheolog Jerzi Gasovski, što je potvrđeno kasnijim dodatnim provjerama. Dana 23. maja 2010. Kopernik je ponovno sahranjen u istoj katedrali, ali uz propratnu i prigodnu svečanost i na poznatom mjestu.
Moderna astronomija počela je upravo sa poljskim kanonikom, astronomom i matematičarom Nikolom Kopernikom koji je u potpunosti objelodanio učenje da je Zemlja planeta koja zajedno sa drugim sličnim nebeskim tijelima kruži oko Sunca. Po tom učenju, Zemlja nije centar vasione, kako se do tada mislilo i što je predstavljalo jednu od osnovnih crkvenih dogmi, već se u centru svijeta nalazi Sunce. Ova novoformulisana heliocentrična teorija služila je kao osnova jedne nove slike svijeta koja je zamijenila srednjovekovni pogled na svemir. Kopernik nije u potpunosti svoju heliocentričnu teoriju zasnovao na svojim decenijskim neumornim posmatranjima i novodobijenim empirijskim podacima. Ono što ga je navelo da Zemlju izmjesti iz središta svemira i tu smjesti Sunce bila je složenost i nezgrapnost Ptolemejevog sistema, koji je umnogome odudarao od njegovog shvatanja jedostavnosti i cjelovotosti harmonične strukture svijeta povezanog u koherentan matematički poredak. Za Kopernika su mnogobrojni Ptolemejevi epicikli (čiji se broj od Ptolemejevog vremena stalno povećao što je taj model činilo još složenijim), zajedno sa deferentima, predstavljali neprihvatljivi prikaz nebeske strukture. Oni su umnogome remetili Pitagorinu i Platonovu viziju matematičke simetrije svemira.
Kopernik je rođen 19.februara 1473. u poljskom gradu Torunju na obali donjeg toka rijeke Visle, u porodici koja se bavila prodajom bakra. Bio je najmlađi od četvoro djece. Kada je imao deset godina otac mu je umro pa je brigu o njegovom obrazovanju preuzeo njegov ujak Luka (Lukaš) Vicenrod koji je bio knez i biskup u Vermiji, maloj kneževini istočno od Gdanjska. Torunj je u Kopernikovo vrijeme, dakle u drugoj polovini 15. vijeka, bio poznato trgovačko mjesto i veoma prometna rječna luka. Širina rijeke Visle tu iznosi preko hiljadu metara. Zvali su ga Baltička luka jer je povezivao najsjevernije oblasti Evrope sa južnim područjima, kao i sa zapadnom Rusijom, Poljskom, Mađarskom, Flandrijom i sl. To područje je dugo vremena predstavljalo jabuku razdora između ratobornog Tevtonskog reda i poljskih vladara koji su vodili čak tri rata, da bi tek 1455. godine pretrpjeli ozbiljan i odlučan poraz od Poljske; to se, međutim, desilo tek nakon trećeg trinaestogodišnjeg žestokog sukoba. I sam Kopernik je imao niz veoma teških iskustava i ratova sa tim ratnički raspoloženim vitezovima u nastojanju da obuzda njihove nikada neugašene osvajačke pohode i akcije. S druge strane, krstonosni Tevtonski vitezovi su gledali u Kopernika svog veoma opasnog, beskompromisnog i sposobnog neprijatelja (pa su se stalno molili Bogu kako bi Kopernika uzeo k sebi iz ovozemaljskog života).
Za mladog Nikolu bila je srećna okolnost da se njegova rodna kuća nalazila u blizini pristaništa na Visli gdje se odvijao veoma buran i živ rječni saobraćaj. Pomorci iz mnogih evropskih luka su neprekidno dolazili i prolazili kroz to prometno mjesto, pa su sa sobom donosili i dio dalekih gradova kako svojom pričom, tako i robom, načinom govora i ponašanja. U okolnim krčmama mogle su se čuti zanimljive priče, često i pjesme, ali je bilo i povremenih burnih svađa i prepirki, sijevale su i pesnice, pa su se tu uvijek dešavale veoma zanimljive stvari. Kopernika su, ipak, najviše interesovale priče o dalekim i neobičnim zemljama i lijepim južnim i toplim podnebljima.
Široka ravnica oko Torunja, mirna i sporotoka Visla, beskrajno i maglovito nebo – sve je to, nesumnjivo, imalo uticaja i na sazrijevanje mladog Nikole. Beskrajni prostori upili su se u njegovu dušu i preplavili dječakov duh podstičući ga da proniče u najudaljenije prostore svijeta. To se najpotpunije i najbolje odrazilo u njegovom životnom djelu kojim je izmijenio tadašnju sliku sveobuhvatne stvarnosti. Istina, nebo nad Torunjom bilo je dosta tamno i maglovito, rijetko vedro, tako da nije mogao uživati u onim čarima zvjezdanog svijeta kako su to mogli da rade ljudi južnih predjela. Ipak, pokatkad je uspijevao, za vrijeme hladnih zimskih noći, da posmatra nebo u njegovoj veličanstvenoj ljepoti i beskrajnosti što ga je činilo jako ponosnim i ushićenim.
Često je Nikola maštao da posmatra veličanstven nebeski svijet sa nekog mnogo povoljnijeg mjesta iz južnih geografskih predjela. Ta želja će mu se kasnije ispuniti. Urođene sposobnosti, ljubav prema vasioni i uporno nastojanje da se odgonetne smisao svijeta, bili su oni faktori koji su podsticali Nikolu da istraje na svom životnom putu, da nađe odgovore na ta vječita i teška pitanja strukture i mehanizma postojanja nebeskog prostora i mnogobrojnih tijela u njemu. Sve te odlike koje su kasnije krasile tog velikana su se, istina u obliku zametka, javile još u njegovim mladim godinama. Kako je rano ostao bez oca, a vjerovatno i majke Barbare, to je dalju brigu o Nikoli, njegovom bratu i dvije sestre, preuzeo na sebe požrtvovani ujak Luka Vicenrod, uz koga je kasnije Kopernik bio sve do ujakove smrti.
Ugledni i uticajni Kopernikov ujak je pomogao svome nećaku da stekne visoko obrazovnje, da završi najprestišnije studije tadašnjeg doba, najprije u Krakovu, a zatim u Italiji. Kada je Kopernik imao 18 godina došao je na studira u Krakov (sadašnji Jagelonski univerzitet), gdje je po prvi put došao u kontakt sa astronomijom uz pomoć profesora Alberta Bruževskog. Naime, godine 1491. Nikola je upisao Univerzitet u Krakovu, da bi stekao solidno opšte obrazovanje, kao i savladao osnovni tečaj tadašnje matematike. Pored predavanja svoga profesora koji ga je počeo podučavati i uvoditi u astronomiju, razvio je i samostalno interesovanje za zvjezdano nebo i prividno kretanje planeta pa je krenuo da prikupljao knjige iz te oblasti.
Nakon što je završio studije u Krakovu 1494. godine, ujak ga je rukopoložio (postavio) za sveštenika u Torunju. Tu je obavljao i dužnost ličnog sekretara i ljekara svoga ujaka. Osim toga, obavljaoje još neke poslove finansijske i administrativne prirode. Takva crkvena djelatnost mu je omogućila da dobija dovoljno novca. Sa sačuvanom ušteđevinom i uz dalju svesrdnu ujakovu potporu, uspio da nastavi sa studijama, tako da je 1496. godine Nikola otputovao u Italiju, u Bolonju gdje je upisao crkveno pravo. Nakon završenih studija crkvenog prava 1500. godine upisao se na medicinu u Padovi naredne, 1501. godine. Njegove studije u Italiji, na raznim univerzitetima, potrajale su desetak godina. U slobodno vrijeme uporno i strastveno je izučavao astronomiju. Tada mu se ukazala prilika da se upozna sa starim grčkim spisima, posebno onima koji razmatraju problematiku kretanja nebeskih tijela. Vjerovatno je tada, između ostalog, upoznao i učenje slavnog starogrčkog naučnika Aristarha sa Samosa koji je postavio (u 3. vijeku prije n. e.), prvi u istoriji, heliocentrični sistem svijeta. U međuvremenu je Kopernik stekao i doktorat, a bio je osposobljen i za ljekara što je njegovom ujaku poslužilo da svoga nećaka dovede kao svog seretara (uz saglasnost viših crkvenih krugova).
Kopernik je, dakle, na ideju o novom heliocentričnom sistemu došao u Italiji za vrijeme svojih višegodišpnjih studija. U toj zemlji je bilo mnogo sačuvanih raznovrsnih starih rukopisa, posebno u Vatikanskoj biblioteci, kojoj je njemu bio dozvoljen pristup kao crkvenom licu. Dobio je dozvolu i mogućnost da čita i proučava rukopise, sačuvane još iz antičke epohe. U pojedinim od njih su se iznosila i ideja da se Zemlja okreće oko Sunca. Koperniku je bilo mnogo prihvatzljivija takva hipoteza od postojeće Ptolomejeve jer je heliocventrizam bio mnogo jednostavniji i matematiočki usklađeniji od komplikovanog sistema epicikla i deferenata koji su figurisali u Ptolomejevom sistemu.
Poslije povratka iz Italije (1504), narednih osam godina je Kopernik proveo uz svoga ujaka kneza i biskupa Luku u njegovoj rezidenciji koja se nalazila u gradu Lidzbarku. Kada je izneneda njegov ujak preminuo 1512. godine, Kopernik je dobio crkveni čin kanonika i mjesto administratora u vermijskom malom gradu Fromborku, u kojima se bavio, pored crkvenih pitanja, astronomskim posmatranjima i izračunvanjima. Iako je imao svoju zvjezdarnicu, zapravo jednu posebno adaptiranu kulu, na kojoj je vršio svoja astronomska posmatranja, on je najveći dio opservativnog materijala koristio od ranijih astronoma. Inače, većinu svojih instrumenata, kojima se koristio, sam je napravio ili je dao nacrt da mu ih naprave vješti majstori.
Svojim instrumentima nije mogao postizati neku tačniju vrijednost. Smatra se da je obavio 60 do 70 posmatranja koja su imala zadatak da odrede izvjesne položaje nebeskih tijela, mjereći uglovne razdaljine na nebu. Pri tome je samo 27 mjerenja direktno iskoristio u svom kapitalnom djelu kojim je izmijenio sliku svijeta. Kopernik se, kao naučnik u opservativnim podacima, više koristio literaturom i posmatranjima drugih astronoma, ali je zato svoju teoriju samostalno, temeljito i detaljno matematički obrazlagao. Osnovna njegova ideja jeste da je centar svijeta Sunce i da se oko njega obrću sva ostala nebeska tijela. Pri tome treba posebno istaći da je Kopernik još uvijek zadržao neke elemente geocentričnog sistema svijeta.
Duh moderne naučne misli upravo se najpotpunije i najjasnije ispoljio u djelu učenog i renesansni usmjerenog poljskog kanonika i astronoma Nikole Kopernika. Nova slika svijeta, koju je ovaj veliki naučnik izgradio sredinom 16. vijeka, značila je konačni raskid sa dotadašnjom viševjekovnom tradicijom. U tom smislu je Kopernik svojim heliocentričnim sistemom svijeta načinio jedan od najvećih i najznačajnijih iskoraka i začeo naučnu i filozofsku revoluciju koja je dala rezultate od ogromnog značaja. Stara slika svijeta, izgrađena u antičkoj Grčkoj, bila je osnova za izgradnju crkvenog pogleda. U tom sistemu Zemlja je bila centar svijeta i imala dominantan položaj i značaj u kosmosu. Takav geocentrični i egocentrični sistem je bio istorijski nužan u dugotrajnom i mukotrpnom razvoju čovjekovog pogleda na svijet.
Klaudije Ptolomej iz Aleksandrije iz 2. vijeka naše ere, poslednji od veliki helenskih astronoma, skupio je cjelokupno dotadašnje astronomsko znanje i objavio u svom kapitalnom djelu ,,Almagest“, koje su u Evropu mnogo vjekova kasnije donijeli Arapi. U svojoj knjizi Ptolomej je razvio i obrazložio teoriju po kojoj su zvijezde prikovane za nebeski svod, a da se Zemlja nalazi u centru vasione, dok Sunce i planete (tzv. zvijezde lutalice) kruže oko tog kosmičkog središta. Geocentrični sistem predstavlja, dakle, model svijeta po kome se u samom centru nalazi nepokretna Zemlja, dok sva druga nebeska tijela kruže oko nje. Taj geocentrični sistem svijeta se zahvaljujući hrišćanskoj crkvi održao više od 14 narednih vjekova.
Detaljnije prikazano, prema modelu koji je predstavljen u „Almagestu“ Zemlja predstavlja nepokretnu loptu oko koje se nalaze koncentrino nadovezane sfere. Po jedna od njih se odnosi na svaku planetu ponaosob (tzv. zvijezdu lutalicu), zatim na Sunce, Mjesec i poslednja na zvijezde nekretnice. Ptolomejev geocentrični model svijeta objašnjavao je kretanje planeta koristeći kombinaciju krugova. Ovaj antički naučnik je dopunio Aristotelovu kosmološku teoriju, uvodeći epicikle, radi objašnjenja zamršenih putanja planeta, odnosno njihovog neravnomjernog kretanja po nebeskom svodu gdje one prave petlje krećući se naizmjenično direktno i rotrogradno (naprijed-nazad). Riječ je zapravo o dvije kružnice, većoj zvanoj deferent i manjoj – epicikl. Centar epicikla se nalazio na deferentu, pa se podesnom kombinacijom tih krugova objašnjavalo neobično kretanje planeta po nebeskom svodu. Posebno je korišćenjem epicikala bilo moguće objasniti retrogradno kretanje planeta.
Geocentrični sistem će biti odbačen u 16. vijeku, u korist heliocentričnog sistema upravo zahvaljujući Kopernikovom velikoj naučnoj reformi. Kopernik je, zapravo, načinio korjeniti preporod kako u astronomiji kao temeljnoj nauci o vasioni, njenim pojavama, procesima i zakonima, tako i u svim drugim naukama, uključujući i filozofsko razmatranje mjesta i uloge čovjeka u svijetu. U vrijeme kada je Rimokatolička crkva u Evropi imala odlučujuću društvenu, posebno duhovnu ulogu, geocentrični sistem grčkog naučnika Ptolomeja bio je važeći način tumačenja strukture vasione i mehanizma kretanja pojedinih nebeskih tijela. Svaki pokušaj mijenjanja te slike svijeta predstavljao je pravu jeres koja je u srednjovjekovnoj Evropi povlačila najstrožije kazne, uključujući i fizičku egzekuciju.
Zbog toga je u Kopernikovo vrijeme velika hrabrost bila istupiti protiv tadašnjeg zvaničnog crkvenog učenja. Tim prije što je i sam Kopernik pripadao crkvi i njenoj hijerarhiji kao njen iskreni i odani član i djelatnik. I pored toga, on je hrabro pokrenuo sveopštu reformu astronomije i drugih nauka. Naime, iako skroman i povučen kanonik, inicirao je velike reforme u duhovnom pogledu određivanja mjesta i uloge čovjeka u svemiru. Bila je to osnova koja je poslužila kao orijentir za kasniji sveukupni naučni, filozofski, umjetnički, kulturni i, uopšte, duhovni razvoj tokom mnogih vjekova.
Inače, doba u kome je Kopernik živio bilo je jedno od prelomnih u istorijskom razvoju. Na svim područjima ljudske djelatnosti, od načina proizvodnje do najapstraktnijih duhovnih tvorevina, dolazilo je do korjenitih promjena. Neminovnost istorijskog razvoja se ispoljavala na svim područjima, ali je Koperniku pripala izuzetna čast da načini jedan od najodlučnijih naučnih poduhvata u obliku preokreta određivanja mjesta i uloge čovjeka u svemiru. Nije to, naravno, bio ni malo lak i jednostavan zadatak, već izuzetno temeljit pristup reformi kojoj je taj veliki stvaralac posvetio čitav život. Iako iskreni katolik, duboko odan vjeri, on je svojim djelom upravo najviše doprinio potkopavanju dogmatskog crkvenog pogleda na svijet i čovjeka.
Za razvoj astronomije u 15. I 16. vijeku veliki značaj su imala velika pomorska putovanja koja su Evropljani počeli da prediuzimaju ploveći po ogromnim okenanskim prostranstvima. U sklopu sa smjelim i opasnim plovidbama po nepoznatoj okeanskoj pučini bilo je neophodno poznavatzi astronomiju i njene metode kako bi se ona mogla koristiti u nautičke svrhe. Jedino se na taj način mogao odrediti tačan geografski položaj nekog broda, kao i smjer njegovog kretanja. U sklopu toga su nastajale sve astronomske tablice upravo kako bi se pomorci mogli snadbjeti pouzdanim podacima od čije tačnosti je zavisio ne samo uspjeh velikih i dalekih plovodni već i živit same posade prepuštene ćudima okeanske pučine.
Osim pomorskih putovanja, za razvoj nauke, kao i svekolikog kulturnog, duhovnog i filozofskog civilizacijskog preobražaja, veliku ulogu je odigrao pronalazak štampe i novi način umnožavanja knjiga i drugog štampanog materijala. Pronalazak štampanja pokretnim slovima je načinio njemački majstor Johan Gutenberg (1400 – 1468), koji je prvi došao na ideju da izlije slova od pogodnog materijala (lako topljivih legura) i da od pojedinačnih slova sastavlja riječi, rečenice, redove i stranice. Ujedno je usavršio i štzamparsku mašinu, odnosno pogodnu presu koja je otiskivala pripremljene forme na odgoavajuću podlogu (papir). Prvu štampariju je otvorio u gradu Majncu 1455. godine, gdje je odštampao dva izdanja Biblije što je istovremeno predstaljalo prvo štampanje knjiga novom i originalnom tehnikom. Gutenbergov pronalazak je predstavljao revolucionarni preobražaj na planu bržeg, lakšeg, jeftinijeg i masovnijeg načina umnožavanja knjiga. To je imalo velikog značaja i po razvoj astronomije u pokretanju novih ideja koje su stvarali veliki umovi počevši od 16. vijeka.
Kopernikov veliki životni i naučni motiv iskazan je u konstataciji „Matematika se piše za matematičare”. Ona je istovremeno bila i njegovo duhovno geslo koje ga je podsticalo da se bavi teškim i složenim pitanjima tokom čitavog života. Proučavanje velike knjige svijeta, kako se obično slikovito govorilo o vasioni i njenoj strukturi, zahtijevalo je široku primjenu matematike i njenih metoda na rješavanje mnogih aktuelnih problema iz prirode. Astronomija je prva nauka koja je, još kod starih Grka, počela da primjenjuje matematiku i njena pravila. S jedne strane, matematika je služila za tumačenje složenih astronomskih pojava i kretanja, ali je, s druge strane, istovremeno i podsticala mnoge naučnike da razvijaju i samu matematiku, njene metode i postupke. To je upravo Kopernik najbolje pokazao svojim velikim djelom od trajnog značaja.
Najveću teškoću u prihvatanju novog učenja, pa i Kopernikovog heliocentričnog sistema svijeta, predstavljala je činjenica što ljudi nisu dobro poznavali ne samo matematiku i njen način rezonovanja i primjene, nego ni duh nove epohe proučavanja prirode i njene strukture. Umjesto neposrednog proučavanja objektivne stvarnosti, tadašnji obrazovani ljudi su se, međutim, obraćali starim autoritetima i knjigama. Njih su nekritički prihvatali, vjerovali im i podržavali ono što je pisalo u starim spisima. Stoga je i nastala ona svojevrsna neobična situacija da se borba mišljenja vodila oko beživotnih sholastičkih pitanja i učenja, a ne oko aktuelnih i životvornih, opservativno i eksperimentalno provjerljivih činjenica iz svakodnevne prakse.
Svoj prvi originalni rad pod naslovom Commentariolus o novom nebeskom sistemu, koji je imao svega dvadesetak strana, Kopernik je napisao 1514. godine i razdijelio ga nekim svojim prijeljima. Ideju heliocentrizma je tako objelodanio, reakcija je bila pozitiva što ga je ohrabilo da nastavi tim putem Reakcija učenih ljudi je dakle, bila veoma povoljna, i on je nastavio da svoj revolucionarni sistem usavršava i produbljuje.To je radio, uporno i znalački, narednih trideset godina. Trebalo je riješiti mnoge veoma teške probleme koji su zahtijevali ogroman trud i vrijeme. Posebno treba izdvojiti problem paralakse koji je bio prisutan u nauci još od antičkog vremena; njega je Kopernik riješio pretpostavkom (koja se kasnije pokazala istinitom) da su zvijezde nekretnice isuviše daleke da bi se njihovo prividno pomjeranje moglo uočiti. Utvrđivanje paralakse bilo je još više otežano nesavršenošću tadašnjih instrumenata i činjenicom da su sva posmatranja i očitovanja rađena isključivo slobodnim okom (durbin je u astronomiji počeo da primjenjuje slavni italijanski naučnik Galilej 1609. godine). Kopernikovo učenje je, pored ostalog, na mnogo jednostavniji, lakši i bolji način objašnjavalo, u odnosu na Ptolomejev sistem, sva uočena odstupanja i nepravilnosti u planetskim kretanjima i pojavama vezanim za Mjesečevo i Sunčevo pomjeranje po poleđini zvjezdanog neba.
Plašeći se da će njegova kasnija, mnogo opsežnija i detaljnije obrazložena teorije izazvati kritiku zvaničnih krugova, Kopernik je oklijevao da objavi svoje glavno životno djelo koje je decenijama izgrađivao i usavršavao. Konačno je popustio pošto su ga prijatelji ubijedili da to mora uraditi kao objektivni naučnik. Tako je došlo do štampnja njegovog remek-djela pod naslovom De revolutionibus orbium coelestium (O obrtanjima nabeskih sfera), i to u Nirbergu 1543. godine. U osnoi Kopernikovoig revolucionarnog djela je bila tvrdnja da Zemlja ima tri kretanja koja se ispoljavaju na poseban način. Prvo je Zemljino rotaciono kretanje, njeno dnevno obrtanje oko ose koje se obavlja u toku 24 sata iz čega proizolazi smjena dana i novoći, i prividno ravnomjerno okretanje nebeske sfere. Drugo kretanje je Zemljino godišnje obtanje oko Sunca kao centralnog tijela iz čega proizolazi promjena godišnjih doba. I konačno, postoji još jedno precesiono Zemljino kretanje, zapravo posebno pomjeranje Zemljine obrtne ose koje se odvija u toku veoma dugog perioda od 3434 gidina iz čega proizilazi lagano mijenjenje ugla nagiba ekliptike u odnosu na nebeski ekvator.
Konačno se Kopernik odlučio da objavi svoje kapitalno, remek-djelo čije štampanje predstavlja jedan od najvažnijih datuma (1543) u istoriji čovječanstva. Prema sačuvanim svjedočanstvima, primjerak tek odštampane knjige stigao je do Kopernika na njegovoj samrtnoj postelji, i to samo nekoliko časova prije nego što je izdahnuo. Objavljivanje Kopernikovog životnog djela „O obrtanju” uslijedio je, dakle, tek na kraju njegovog života, i to, prije svega, na uporno insistiranje jednog od njegovog učenika poznatog pod imenom Georg Joakim Retikus (1514 – 1576). Rad oko štampanja čuvene Kopernikove knjige, njegovog životnog djela, preuzeo je na sebe mladi Retikus kako bi novi sistem svijeta postao poznat i pristupačan svim tadašnjim učenim ljudima u Evropi. Posao oko štampanja kasnije je nastavio Andreas Osijander koji je, međutim, izmijenio piščev predgovor i to temeljito djelo i novi sistem prikazao samo kao pogodnu astronomsku hipotezu. To je bilo krivotvorenje izvornog Kopernikovog teksta i rada, kao što se to kasnije saznalo iz izdanja Kopernikovog glavnog djela u originalnoj verziji koja je štampana u Pragu, 1873. godine.
Kopernik je dobro objasnio razliku koja nastaje u kretanje unutrašnjih planeta Merkura i Venere i spoljašnjih Marsa, Jupitera i Saturna. Iz veličine petlji, koje prave spoljašnje planete uspio je da im odredi udaljenost što je pokazivalo i stvarni raspored tih nebeskih tijela nanizanih u okretanju oko Sunca. Kopernik je smatrao da su putanje kružne linije zbog čega je morao da uvodi male epicikle kako bi objasnio određena odsupanja od ravnomjernog obrtanja. Smatrao je da ni centar Sunca nije u središtu već se nalazi malo pomjereno i tako, zapravo, uveo ekscentrične putanje. Kako se Zemlja obrće oko Sunca po orbiti koja ima dosta veliki poluprečnik, to je trebalo na nastanu takozvana paralaktička pomjeranja zvijezda. Odsustvo tog pomjeanja on je pravilno objasnio činjenicom da su zvijezde izuzetno udaljene i da se upravo zbog toga ne mogu uočiti nikakva njihova paralaktička pomjeranja. Pomoću tadašnjih instrumenata se mogla čitati ugaona mjera od 10′ do 12′ što je značilo da su zvijezde udaljene preko 600 puta više u odnosu na razdaljinu Zemlje i Sunca. Odstupanja koja je Kopetnik nastojao da objasni uvođenjem nekih dodatnih krugova proizilazila su iz činenice da se one kreću po eliptičim a ne kružnm putanjama što je kasnije obasnio Kepler pomoću svojih čuvenih zakona kretanja planeta i satelita.
Kopepernikova slika svijeta odbacila je sistem epicikla i deferenata, razriješila neke probleme koji su zbunjivali astronome, naročito retrogradno kretanje planeta i eliminisala neke nejasnoće ili komplikovane strukture. Ipak, Kopernik nije mogao u potpounosti da se oslobodi epicikla jer je vjerovao, kao i antički naučnici, da je kružno kretanje znak božanskog savršenstva. U cjelini gledano, Kopernikov heliocentrični sistem svemira bio je matematički (teorijski) manje složen od Ptolemejevog modela i na mnogo prostiji, logički jasniji i prijemčiviji način objašnjavao sve poznate činjenice u kretanju nebeskih tijela. Kopernikova epohalna knjiga je kmala šet djelova, pri čemu su prva tri bila posvećena uvodnim i osnvnim pojavama i tablicama. Četvrti dio se odnosio na složena Mjeseččeva kretanja, dok su, zapravo, njeni peti i šesi dio bili povsvećeni teoiji kretanja planeta u kojima je izneseno autorovo origalno učenje potkrijepljeno i matematički obrazoloženo kretanje planeta oko Sunca. Neobično i složeno prividno kretanje planeta Kopetnik je objasnio činjenicom da mi ta kretanje posmatramo sa Zemlje koje se i sama kreće pa nastaju odgoaarajuća pomjeranja koja proizilaze iz perpektive koja se u tim okolnostima javlja.
Kopernik je svoje astronomsko djelo posvetio papi Palu III jer je u njemu vidio naprednog i liberalnog vjerskog poglavara. Knjiga je napisana na latinskom jeziku sa mnogo matematike i teorijskih postavki tako da je mali broj učenih ljudi mogao u potpunosti razumjeti i ponicljivo suditi o suštini tog djela i njegovom raskoraku u odnosu na zvaničnu crkvenu ideologiju i kosmologiju. Stoga je nova slika svijeta primljena mnogo lakše nego što je to Kopernik očekivao, dakle bez oštre reakcije zvaničnih krugova, verovatno i zbog činjenice da se u uvodnom dijelu nalazio predgovor napisan od strane Osioandara koji nije imao nikakve veze sa onim što je autor iznosio niti je sam Kopernik tražio ni znao za ono što je urađeno u štampariji neposredno prije završetka štampanja knjige. Osijander je, još na svoju ruku izmijenio pojedine naslove i time još više odstupio od autorovog originalnog teksta. Koliko je ovo bilo krtivotvorenje auotovog rada vidi se iz izdanja knjige objavljeenog 1873. godine.
Retikusov prijatelj Rajnhold (1511-1553), profesor natematike u Vitenbergu, izračunao je nove astronomske tablice na osnovu Koperikovog učenja. U to vrijeme se koriste sve bolji astronomski časovnici kako bi se, prilikom prolaza zvijezde kroz meridijan mjesta posmatranja, mogle izmjeriti njihove nebeske koordinate. Inače, velik dorinos usavršavanju satnih mehanizama dao je mehaničar Birgi (1552 – 1632), čije konstrukcije su bile mnogo bolje i kvalitetnije od ranijih majstora. Baš kako je Kopernik i pretpostavio, njegovi stavovi su izazvali polemike i neprijateljski stav crkve, ali mnogo kasnije od autorove smrti. Nova astronomija nije postala gorući problem sve do samog početka sedamnaestog vijeka, više od pedeset godina po objavljivanju djela ,,O kruženju“. Kopernikova teorija je najprije zabrinula, a potom i uplašila crkvene vlasti, koje su kontrolisale univerzitete sa istom rigoroznošću kao i propovjedaonice, jer je izgledalo da se kosi sa Svetim pismom.
Obrazovani ljudi su znali za Kopernikovo djelo čak i prije no što je bilo objavljeno. Tako je još 1539. godine Martin Luter (1483 – 1546) rekao za Kopernika: “Ljudi su slušali jednog astrologa početnika koji se upinjao da pokaže da se Zemlja okreće, a ne nebesa ili nebeski svod, oko Sunca i Mjeseca. Ko god hoće da ispadne pametan mora da smisli neki novi sistem koji je naravno bolji od svih sistema. Ova luda hoće da preokrene čitavu nauku astronomije; ali Sveto pismo nam kaže da je Isus naredio Zemlji da stoji mirno, a ne Suncu.”
Sedamdeset godina katolička crkva (ali ne i pojedinačni liberalniji i učeniji sveštenici) uzdržavala se da napadne Kopernikovu astronomiju, a onda se početkom sedamnaestog vijeka, pridružila borbi protiv kopernikanizma. Uplašene protestantskom reformacijom, katoličke vlasti pokušavale su da izbjegnu svaki propust u crkvenoj disciplini i vjeri. Plašile su se da ukoliko bi „iskrivili” Sveto pismo prilagođavajući ga novoj kosmologiji, protestantski publicisti bi imali još jedan argument kojim bi mogli da napadnu Katoličku crkvu. Godine 1616. crkva je stavila djelo ,,O kruženju“, i sva druge slične knjige, koja su Zemlji pripisivala kretanje, na Indeks zabranjenih knjiga. Zabrana jeskinuta tek 1822.godine.
Strah crkve od heliocentrizma najbolje ilustruje njen odnos prema svestranom stvaraocu kasne renesanse Đordanu Brunu (1548-1600). Italijan i bivši dominikanac koji je napustio taj crkveni red, Bruno je bio poletan renesansni mislilac i pjesnik. Optužen za jeres, proveo je više od osam godina po tamnicama inkvizicije sve dok nije bio živ spaljen 17. febuara 1600. g. na Cvjetnom trgu u Rimu. Ovaj veliki i neustrašivi naučnik i duhovni djelatnik i borac umnogome je prošio Kopernikov sistem smatrajući da u vasioni ima bezbroj planetarnih sistema na kojima postoji život, čak i savršeniji od ovog na Zemlji.
Kasniji veliki doprinos razvoju i usavršavanju novog Kopernikovog heliocentričnog sistema dali su italijanski naučnik Galileo Galilej (1564-1642), Njemac Johan Kepler (1571-1630) i slavni engleski matematičar, fizičar i astronom Isak Njutn (1642-1727). Galilej je počeo da primjenjuje durbin u astronomiji 1609.godne i time izazvao pravu revoluciju u ovoj nauci. Kepler je otrio tri osnovna zakona kretanja nebeskih tijela (Keplerivi zakoni), dok je Njutn izvršio najveću dotadašnju sintezu egzaktnih nauka. Otkrio je osnovne zakone prirode, ustanovio glavne mehaničke (fizičke) principe, a svojim zakonom opšte gravitacije objedinio čitavu vasionu u jednu cjelinu. Time je Kopernikov heliocentrični sistem svijeta dobio konačnu završnicu i potpunu naučnu zaokruženost.
Pročitajte JOŠ:
