Nikola Milovančev: Posljednji članak dr Divne Veković – Mileševo na Ivanjdan 1944.

Književni rad dr. Divne Veković (1886-1945), prve žene ljekara u Crnoj Gori, i prve žene u Crnoj Gori koja je doktorirala na filozofskom fakultetu, nije dovoljno istražen. Najviše se pisalo o njenom prevodilačkom radu, posebno o prvom prevodu „Gorskog vijenca“ na francuski, koji je štampan u Parizu ratne 1917. godine. Osim toga, češće se spominje i prevod na francuski „Srpskih narodnih pjesama“ (»Contes populaires serbes«) Vuka Stefanovića Karadžića, koji je objavljen u Parizu 1934., sa predgovorom Miroslava Spalajkovića. Navode se i Srpsko-francuski rječnik, Francusko-srpski rječnik i „Francuska gramatika“ Divne Veković (Pariz, 1916).

Nevjerovatna je činjenica da knjiga Divne Veković „Prizori iz srpskog života“ („Scènes de la vie serbe“), objavljena u Parizu 1931. godine, nije prevedena na srpski jezik. I ne samo to: po raspoložljivim katalozima, nijedan primerak ove knjige nije  evidentiran ni u jednoj biblioteci na području bivše Jugoslavije. Zato ću se poslužiti člankom „Jedno književno delo o našem stradanju u prošlosti na francuskom jeziku“, objavljenim u beogradskom dnevnom listu „Vreme“ 24. aprila 1931. Pariski dopisnik „Vremena“ je tada zapisao da je Divna Veković izdala: „..jedan pozorišni komad iz srpskog života. G-ca Veković prikazuje u ovom komadu svu tragičnost borbi koje su Srbi vodili protivu turskog ugnjetavanja godine 1878. i 1898….Predgovor za ovu knjigu napisala je poznata francuska književnica g-đa Žilieta Adam. G-đa Adam veli: Ako je ikada jedan narod pretrpeo nezaslužene patnje onda je to slučaj sa Srbima.“ Navedena je i informacija o izvođenju tog djela Divne Veković: u Parizu, u izvođenju članova pozorišta Odeon („sa mnogo uspeha“, u prostorijama Škole za visoke socijalne studije), i u Angulemu, u izvođenju učenica tamošnje ženske učiteljske škole.

Književni rad ove autorice se ređe spominje; a ne znamo ni da li je neki od njenih rukopisa sačuvan. Naime, nije poznato šta je bilo sa ličnom zaostavštinom D. Veković u Francuskoj. Ona je 1939. došla iz Pariza u Jugoslaviju na proslavu 550. godišnjice Kosovske bitke ali se zbog okupacije Francuske tamo nije više vraćala; previše je voljela francuski narod da bi pristala da živi u Parizu okupiranom od nacista. A zatim je rat stigao i u Jugoslaviju, aprila 1941. Odmah po završetku rata, maja 1945, ovu lekarku i srpsku književnicu su titovci ubili na mostu u mestašcu Zidani Most, u Sloveniji, i bacili u Savu.

Dr. Divna Veković se bavila ne samo književnošću, i prevodilaštvom, već i etnografijom: 1936. je Etnografsko društvo Pariz objavilo njenu studiju o narodnim nošnjama Skopske Crne Gore („Costume national de la Tzrna Gora de Skoplyé“). I ovaj etnografski rad bi trebalo prevesti na srpski jezik.

Tokom Drugog svjetskog rata, D. Veković je bila na srpskim nacionalnim pozicijama, na strani monarhističke opcije, kao i većina Vasojevića. Tačno je da je ona „vatreno propagirala ideju jugoslovenskog jedinstva“, kao što je to 1931. zapisao pariski dopisnik beogradskog lista „Vreme“, ali 1941. nije mogla prihvatiti lažno jugoslovenstvo vrha Komunističke partije Jugoslavije. O njenom životu i radu tokom Drugog svjetskog rata se malo zna. Zato je dragocjen članak Divne Veković objavljen u beogradskom „Srpskom narodu“ 22. jula 1944, na koji sam naišao pregledavajući srpsku ratnu periodiku; vjerovatno se radi o njenom posljednjem objavljenom članku. U tekstu autorica iznosi tužne utiske iz posjete manastiru Mileševo, na Ivanjdan 1944. Članak je nepoznat našoj javnosti, pa ga prenosimo u cjelosti.

Iz teksta je vidljiva vjerska tolerantnost, kao i humanizam autoričin: ona osuđuje zločine „Mošinih bandita“, ali bolno vapi za srpskim pomirenjem i piše: „Sveti Savo, iako smo grešni, i ako smo te ovako zanemarili, oprosti nam! Spasi i ujedini još jednom srpski narod! Izmiri zakrvljenu decu, kao što si izmirio Stevana i Vukana, Radoslava i Vladislava! Povrati Tvojoj srpskoj crkvi, zalutalo Tvoje stado!“.

Članak iz „Srpskog naroda“ oslikava iskrenu vjeru Divne Veković. Ona sa žalošću konstatuje: „Dvadeset i više godina bilo je bogatstvo i raskoš u Jugoslaviji. Ženska udruženja posedovala su milione. Zar se ne nađe ni jedno od njih da posveti ovom najsvetijem našem mestu malo pažnje? Pa, zato nas Bog i zaboravlja! Zato i dolazi ova kazna na naš narod, ovo bratoubistvo, ovo zlo sa svake strane! Pohulili smo na Boga! Prenebregli smo našeg Vrhovnog Ujedinitelja i prezreli Njegov Grob! Sramno!…

Dakle, D. Veković je i realna, ona nema iluzija u pogledu posrnuća srpskog u jugoslovenskoj Kraljevini 1918-1941.

Zanimljiva su i promišljanja u članku o istorijatu manastira Mileševo, kao i o Sv. Anastasiji, majci Svetog Save.

Zločinci ne samo da su mučki ubili ljekarku i književnicu Divnu Veković i bacili njeno tijelo u rijeku Savu, oni su pokušali da sakriju mjesto i datum smrti. Zato se i danas uglavnom navodi netačan podatak da je D. Veković umrla 1944. godine, a ne istinit, da je to bilo poslije završetka Drugog svjetskog rata, sredinom maja 1945. Zadnja koja ju je vidjela živu bila je (po navodima Milije Pajkovića u „Glasu Holmije“) njena bratanica i štićenica Kosara Veković, koju su uoči zločina oteli iz Divninih ruku.

Slava i hvala Divni Veković na onome što je za svoj narod učinila. Da li će doći vrijeme, da joj se njen narod i jednim spomenikom oduži?

Autor je član Pravnog savjeta IN4S

Divna Veković: Mileševo. Ivanj-dan 1944. godine

Prolazeći drumom od Sjenice do Prijepolja, kroz jedan vrlo lep kraj, spuštajući se ka limskoj dolini, putnik se naglo i sa čuđenjem okreće na desno ka jednom gigantskom kršu koji se penje u nebo, a na kojem leže ruševine nekog starog grada. Do njega se diže tanko minare jedne bele i uljudne džamije. Lepo mesto. Veličanstven pogled!

Tek što se oko malo zanelo tim prizorom, a putniku se nameće drugi još veličanstveniji. U najživopisnijoj dolini, ispod jedne vrletne stene, beli se, kao labud, u jednom svestranom zelenilu, manastir Mileševo.

Mileševo! Sva naša istorija, sve vekovne patnje, sve žrtve i sva herojstva, duž dugih vremena, bude se u pameti! Mileševo Svetog Save!

Kako sam veselo izašla iz auta, kod mosta na rečici Mileševskoj, odakle jedan put ide ka Prijepolju, a drugi za Mileševo. Htela sam što pre doći da se poklonim slavnom grobu velikog tvorca i osnivača srpske crkve. Sa uzbuđenjem ušla sam u opustelu portu, gde me kaluđer ljubazno dočekuje i daje neka objašnjenja. On priča, a ja se gubim daleko u vremena Sv. Save, u ono slavno doba kada je u ovom delu naše zemlje, u Starom Rasu u limskoj dolini, cvetala kultura i bio napredan i jak državni život. Svedok je ovaj lepi manastir, na jedinstveno divnom mestu, na samom ušću rečica Mileševske i Kosatičke. Sa juga i severa nalaze se omaleni brežuljci, obrasli hrastovom šumom. Na istoku, dižu se k nebu ruševine grada i džamija koje sam videla malo pre. To je Hisardžik, muslimansko selo, čiji stanovnici, po pričanju meštana, oduvek su bili primerni ljudi i u kome se nalazi najlepše i najraznovrsnije voće. Ispod same razvaline teče lekovita voda, zvana „SAVIN IZVOR”. Severoistočno od manastira, strči visoka stena, na vrhu koje se vidi neko malo utvrđenje. To je Titerovac, povrh kojeg proleću ogromni orlovi. Pozadi njega pruža se tamni Zlatar, planina puna misterija i tužnih uspomena. Prolazeći Zlatar, idući za Srbiju, nestao je 1942. godine bivši narodni poslanik, Milutin Jelić, direktor podgoričke gimnazije, a jedan od najboljih i najenergičnijih nacionalnih boraca i prvaka iz Vasojevića. U podnožju te tamne planine, čiji vrhovi, pokriveni borjem, čuvaju mnogu tajnu, poginuo je takođe od banditske i komunističke ruke iguman ovog svetog manastira, Nestor Trkulja, čiji grob se nalazi sa desne strane crkve… Zapadno, sve dolinom Mileševske reke, na 7-8 km pruža se Prijepolje i valoviti Lim.

Sa najvećim pijetetom ulazim u ovu čuvenu bogomolju. Klanjam se ponizno grobu onog koji ostavi carsku porfiru pa obuče skromnu rizu! Lep primer samopregora i pobožnosti, ovaj primer našeg velikog Gospodara i Svetitelja!

Grobnica, to jest mesto gde je ona bila, nalazi se u desnom kraku krsta, jer je crkva, romanskog stila, u vidu krsta. Prvobitno, ona je bila vrlo mala, i izgleda podignuta naročito da se tu prenesu mošti Sv. Save iz Trnova.

Čudna je i mučna istorija ovog svetog manastira.

Posle slavnog i cvetajućeg doba za vreme Nemanjića, čiji je centar države bio baš ovde, u ovom lepom Starom Rasu, dolazi propast posle Kosova i vekovno ropstvo. Pod Otomanskom carevinom ginu sve narodne rukotvorine i umotvorine. Sagorevaju knjige, ruše se škole i manastiri, uništavaju se umetnička dela, spaljuju se čak i srpski svetitelji, kao što je slučaj sa Sv. Savom! I Mileševo, ostalo pusto više od stosedamdeset godina, doživelo je unakažavanje i uništenje njegovih umetničkih dela. To se vidi po svemu: grobnici nema traga, do samo jedan mali deo pri zemlji (kaluđeri su je zamenili sa drvenom); jedinstvene freske, čiji ostaci se još vide po zidovima i svodovima, izbodene, izmrcvarene gotovo svaka.

Čim se uđe u crkvu, na mala severna vrata, odmah s leve strane, freska pretstavlja originalnu sliku Sv. Save u beloj odeždi, ukrašenoj krstićima. On ima tonsuru na glavi, kao što to nose katolički sveštenici, znak da je tada, dok nije bilo podele crkve, i naše sveštenstvo, pri rukopoloženju, dobivalo tonsuru.

Tu su oko njega slavni Nemanjići: pred njim, stari Sv. Simeon, a pozadi Stevan Prvovenčani sa Radoslavom i Vladislavom. Ovaj poslednji nosi u desnoj ruci sliku svoje zadužbine. Nema Sv. Anastasije!… Da li nije to ona, u onoj izvanredno lepoj fresci iznad grobnice, za koju se misli da je Sv. Bogorodica koja vodi kralja Vladislava sa svojom zadužbinom ka Hristu-Caru? Ja sam uverena da je to majka Sv. Save, koja bdi nad senima svoga velikog i Slavnog Sina. Jer ne verujem da bi nju, tu našu prvu svetiteljku, umetnik zaboravio baš u manastiru gde će do kraja sveta počivati naš prvi i sjajni Učitelj, Sv. Sava… Bila to Sv. Bogorodica ili Sv. Anastasija, freska je odlična, dosta dobro očuvana, skladnih boja i sa jedinstvenom kompozicijom. Iznad nje druga svetla slika: „ANĐEO JAVLJA DA JE HRISTOS VASKRESAO”. Ove freske zaista otkrivaju velikog umetnika koji ih je izrađivao. Ne manju vrednost ima i slika iznad desne pevnice: „TAJNA VEČERA”.

Sve ove freske, a ima ih još dosta, jer ispunjavaju zidove i svodove, začuđeno gledaju retke posetioce. Nisu ovi stari Sveti Oci, Sv. Enufrije, Sv. Makarije i drugi, čije brade idu do ispod pojasa, naviknuti na ovu samoću. Videli su oni ovde, kroz vekove, mase pobožnog sveta, naročito onda kada je tu stanovalo više od četiri stotine kaluđera i kada se mleko sa Zlatara prelivalo čunkom sa vrh Titerovca do manastira! Navikli su ovi sveci takođe da vide ceo srpski narod od Bijelog Polja, Pljevalja, Sjenice i Priboja da se prikupi na dan manastirske zavetinje, Sv. Jovana. Tada je bivao veliki sabor i ceo dan se igralo i pevalo… Ove godine bio je tužan taj dan! Možda deset do dvadeset osoba išlo je za litijama! Beda! Rat! Nevolja!… Kaluđer priča, on sam i služi i daje odgovore. Da li se čovek nalazi negde tamo u afričkom Hogaru, među neznabošcima?

Izuzev ove živopise, manastir je pust. Čiraci su bedni. Kolo ili venac za sveće, što visi u sredini, pred velikim dverima, malo, siromašno. Kandila prosta. Ikonostas sadrži obične ikone, bez ikakvog ukusa i ni malo vrednosti. Žalosno? Žalosno? Bar ove stvari nisu pljačkaši odneli! Dvadeset i više godina bilo je bogatstvo i raskoš u Jugoslaviji. Ženska udruženja posedovala su milione. Zar se ne nađe ni jedno od njih da posveti ovom najsvetijem našem mestu malo pažnje? Pa, zato nas Bog i zaboravlja! Zato i dolazi ova kazna na naš narod, ovo bratoubistvo, ovo zlo sa svake strane! Pohulili smo na Boga! Prenebregli smo našeg Vrhovnog Ujedinitelja i prezreli Njegov Grob! Sramno!…

S polja, oko manastira, i tu pustoš. Stara drvena kuća, lepog moravskog tipa, je jedina koja privlači oko. Novi konak liči na kasarnu. I on pust, opljačkan. Od škole – zgarište, blagodareći nosiocima kulture Mošinih bandita. Ograde obaljene, pogorene. Drži se još u životu zelenilo i u bašti i u okolini. To je i najlepši i najskupoceniji ukras. Ali to je sam Bog darivao!

Rekla sam da je čudna istorija manastira. Prvo vreme bogatstvo, raskoš, blesak i sjaj. Posle Kosova ropstvo i propast. Seoba pod Čarnojevićem donosi pustoš i bedu. Zatim dolazi neko opet bolje vreme, bolji života sa patrijarhom Makarijem Sokolovićem, čiji brat, čuveni turski svemoćni vezir Mehmed-paša Sokolović, davaše neke povlastice srpskom narodu. Tako je tada i Mileševo imalo neko vreme čuvenu svoju štampariju. U novija doba, balkanski i svetski ratovi daju Mileševu novog poleta i rada. Tu se otvara osnovna škola, podižu se veliki konaci, sa luksuzno nameštenim sobama za Kralja, za Patrijarha, za viđenije goste i obične prolaznike. Ovaj rat i bratoubilačka borba dovode u ove svete zidove razne vojske.

Sve su vojske prošle tuda, boravile oko crkve bez ikakve povrede. Jedini su bili banditi, zvani komunisti, koji se nisu bojali ni Boga ni Sv. Save, te su sav nameštaj i svu imovinu popljačkali, poneli, a starog igumana streljali!

U knjizi posetioca vidimo razna imena, strana i naša. Interesantno je, da je u vrlo kratkom vremenu, jedan za drugim, prošao tu četnički vojvoda Pavle Đurišić pa komunista Peko Dapčević. Dva kontrasta: prvi vera, a drugi nevera!…

Izlazeći iz ovog svetog kutka, mesto radosti koju sam obično osećala, kada sam obilazila druge manastire, kao na primer Žiču ili Ljubostinju, ja sam bila tužna, pretužna. Izgledalo mi je, da su i seni Sv. Save bile one setne, nevesele, videći kako mu se stado, o kojemu se toliko brinuo, rasparčalo na komade! Da li smo mi Srbi svesni toga?

Sveti Savo, iako smo grešni, i ako smo te ovako zanemarili, oprosti nam! Spasi i ujedini još jednom srpski narod! Izmiri zakrvljenu decu, kao što si izmirio Stevana i Vukana, Radoslava i Vladislava! Povrati Tvojoj srpskoj crkvi, zalutalo Tvoje stado!

Divna Veković

Pročitajte JOŠ:

Zakon o školama 1911: Djeca Crne Gore ne mogu pohađati škole sa tuđim nastavnim jezikom dok ne svrše Srpsku narodnu školu