Obnova manastira i crkava u Crnoj Gori u vrijeme Mitropolita Amfilohija – Manastir Moračnik

Kratki istorijat manastira

Na jugoistočnom kraku trouglastog ostrva Moračnik, jednom u nizu od pedesetak ostrva, hridi i grebenova uz jugozapadnu obalu Skadadarskog jezera, nalazi se manastirski kompleks posvećen Presvetoj Bogorodici Trojeručici. Kompleks je smješten na isturenom rtu na jugoistočnoj strani ostrva, položen nisko, skoro do samog jezera. Prema nazivu ostrva, kompleks je u narodu poznat kao manastir Moračnik.

Prvi put se pominje 1417. godine u povelji Balše III Đurđevića, sina Jelene Balšić i unuka „svetopočivšeg kneza Lazara“ kako ona naziva svog oca, kojom Balša daruje manastiru gumno soli u Baru, koji mu je po svemu sudeći i novi ktitor. Iz povelje se vidi da je Moračnik bio metoh najstarijeg našeg manastira, Prečiste Krajinske, u kojoj je upravo u to vrijeme stolovao zetski mitropolit Arsenije. Godine 1614. jedan putopisac kaže da „svako od pet ostrva na jezeru ima po jedan manastir srpskih kaluđera“ a krajem istog vijeka iguman Moračnika Nikolaj traži iz Venecije jedne svešteničke odežde. To je ujedno i posljednji spomen Moračnika kao živog manastira. Nesumnjivo je nadživio vrijeme nailaska Turaka i dugo se bilježi po turskim tefterima, ali vjerovatno da kao i njegov matični manastir, Prečista Krajinska, nije preživio Mahmut-pašu Bušatliju i njegove pohode na Crnu Goru krajem osamnaestog vijeka. Postoje mišljenja da su ga tada Turci pretvodili u džamiju.

Manastir u sebi „sadrži skoro sva iskustva, pojedinačno provjerena na ranijim građevinama“ Zetske Svete Gore, monaške zajednice sabrane u XIV i XV vijeku iz Jerusalima, Svete Gore i Sinaja, koja je za sobom ostavila spomen na velike duhovnike i teologe poput Nikona Jerusalimca, pisca Goričkog zbornika, koji tamo napominje o dobrom glasu koji su u Svetoj Zemlji uživali monasi sa ostrva Skadarskog jezera.

Trikonhosna crkva sa kupolom na Moračniku je suma cijelog graditeljstva baošićke epohe na Skadarskom jezeru i predstavlja malo remek-djelo mjere i sklada. U harmoničnu cjelinu povezani su crkva koja ima i južni paraklis, konak na istoku i kula, koja se nalazi na jugu. Sve je zidano poluobrađenim kamenom, ali građevine nijesu nastale u istom periodu. Pretpostavlja se da je uz isposiicu ili možda crkvu nastala prvo kula, uz koju su onda dozidani konaci. Kula je na trećem spratu imala paraklis sa krstastim svodom i činila je odbrambenu cjelinu sa pirgom sa Tophane, koji se vidi sa Moračnika, i kulom sa Prečiste Krajinske.

Postoji mogućnost da je prvobitna isposnica bila na vrhu ostrva, gdje se nalazi crkva Preobraženja Gopodnjeg. Kroz istoriju je dijelila sudbinu ostalih skadarskih manastira, a 1853. godine u njoj su od Turaka ubijena tri brata Lekovića iz Godinja: Mališa, Savo i Andrija, koji su junački branila manastir.

Uprkos rušenju, Moračnik je sačuvao izgled tvrđave.

Poslije rušenja manastira krajem osamnaestog vijeka, do početka 60-tih godina XX vijeka je služio kao štala jednom broju seljana iz priobalnih mjesta. Manastir je djelimično počeo od strane Zavoda za zaštitu spomenika da se istražuje i obnavlja šezdesetih i osamdesetih godina dvadesetog vijeka.

Sa blagoslovom mitropolita Amfilohija od 1997. počinje obnova manastira, kada počinje i da se bogosluži u njemu. Od 1997. godine starešina manastira je jeromonah Jovan Ćulibrk, današnji vladika slavonski, koji je pored poslova na obnovi dobio blagoslov mitropolita Amfilohija da se stara o obnovi duhovnog života, crkava i manastira na Skadarskom jezeru (Zetskoj Svetoj Gori). U manastiru je prvi put služeno na Preobraženje 1997. godane, a od 1998. se redovno održava panagir i sabor na praznik Trojeručice. Pojedini objekti manastirskog kompleksa su djelimično obnovljeni, a trenutno se obnavlja hram Preobraženja Gospodnjeg na vrhu ostrva. O poslovima na obnovi danas se brine nastojatelj manastira jerođakon Nikolaj Bašanović.

Manastirska zdanja

Manastirski kompleks čine: hram posvećen Presvetoj Bogorodici Trojeručici, sa paraklisom Svetog Jovana Damaskina, kapela Svetog Grigorija Sinaita, hram Preobraženja Gospodnjeg na vrhu ostrva, manastirski konak i ekonomski objekti.

Hram posvećen Presvetoj Bogorodici Trojeručici

Hram Presvete Bogodice Trojeručice je malih dimenzija, dužine 7.5 m, a širine 4 m, osnove u vidu sažetog trolista. Crkva se odlikuje neuobičajeno niskim apsidama. Kod nje se pojavljuje zapadni travej, uz koji su dozidane niše na sjevernoj i južnoj strani, koje su služile kao proskomidija i đakonikon. Kako je zapadni travej skoro istih dimenzija, osnova je dobila simetričnu i čistu formu. Kube je kopija onog na starčevačkom hramu i oslanja se na četiri pilastra, između kojih su postavljeni lukovi. Zbog bočnih lukova pojavljuje se transept koji nije “lažan” kao na Starčevu. Ukrasni kameni vijenac postavljen je ispod svih krovnih površina, a s unutrašnje strane njime su ukrašeni podužni zidovi. Svi prozori, po jedan na svakoj apsidi i četiri na tamburu – pravougaoni su i opervaženi kamenim gredama. U prozorima su nađeni ostaci fresaka, po čemu se može zaključiti da je čitava crkva bila živopisana. Zapadni portal ima, iznad pravougaonog otvora, polukružnu linetu. Crkva je građena od pritesanog kamena, složenog u nepravilne horizontalne redove. Prvobitno je bila pokrivena kamenim pločama, kao i svi hramovi Balšića na jezeru. Hram je građevinski obnovljen i očekuje se da uskoro započne i njegovo freskopisanje.

Paraklis Svetog Jovana Damaskina

Ubrzo poslije gradnje crkve, podignuta je pravougaona priprata a istovremeno, naslanjajući se na južni zid crkve i priprate, sagrađen je mali paraklis sa apsidom. Istraživačkim radovima na Moračniku, obavljenim 1985. godine, konstatovano je postojanje pločnika ispred kapele, iznad koga se nalazio drveni trijem. Paraklis Svetog Jovana Damaskina do danas nije obnovljen i čeka na obnovu.

Kapela Svetog Grigorija Sinaita

Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moračniku, podignuta na ovom kamenitom i relativno udaljenom ostrvu u Skadarskom jezeru sa istim ciljem sa kojim je podignuta i kula na Tophali, krajnjem ostrvu prema granici Albanije. Istina, kula na Moračniku nije podignuta istovremeno kada i pirg na Tophani, već, moguće, neku deceniju docnije, zapravo onda kada su nadolazeće opasnosti postale izvjesnije i kada je trebato formirati neki vid čvršće predstraže za osiguranje unutrašnjeg dijela jezera. Kule na Tophali, Prečistoj Krajinskoj i Moračniku predstavljale su u svoje vrijeme okosnicu odbrane Zete. Istovremeno, usamljena i moćna kula na Moračniku ulivala je dovoljno sigurnosti da se uz nju, u prvim decenijama XV vijeka, podigne crkva, a odmah zatim i ostali objekti manastirskog kompleksa. Na osnovu sačuvanih zidova kule, ne može se sa sigurnošću utvrditi njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sačuvana ležišta za spratne grede, koja se uočavaju na unutrašnjim površinama zidova, dozvoljavaju da se može zaključi da je kula imala četiri sprata međusobno spojena unutrašnjim, uzanim, drvenim stepeništem. Posebno je značajno istaći da se na posljednjem spratu u zidu nalazi manja polukružna apsida, što govori da je prostorija na četvrtom, posljednjem spratu služila i kao kapela. Takođe je značajan i podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sačuvane samo dvije ugaone konzole, slične onima iz priprate crkve Sv. Đorđa na ostrvu Beški. U masi zida, sačuvana je njena polukružna apsida. Kula sa kapelom je rekonstruisana.

Hram Preobraženja Gospodnjeg

Manastirskom kompleksu pripada i hram Preobraženja Gospodnjeg lociran na omanjem kružnom platou, omeđenom potpornim zidovima, na najvišoj koti ostrva, udaljen od manastirske crkve oko 240 m. Radi se o jednostavnoj, jednobrodnoj građevini od pritesanog kamena sa polukružnom apsidom i sa po jednim uzanim prozorom na obje podužne fasade i jednim na apsidi. Lijevo i desno od apside, nalazi se po jedna dublja niša za đakonikon i proskomidiju. Iz sačuvanih tragova iznad apside, zapaža se da je crkva bila zasvedena prelomljenim svodom. Ovaj mali hram se ne pominje u istorijskim izvorima ni u stručnoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja ništa pouzdano ne može reći. Može se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monaštva u vrijeme najintenzivnijeg života manastira, kada je postojeća crkva postala premala, ili, pak, da se radi o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od članova vlastelinskih porodica Balšića ili Crnojevića. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju dovoljno sličnosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Balšić 1440. godine na ostrvu Beški, što bi možda moglo da ukaže da je i crkvica na Moračniku nastala u istom periodu. Danas je u toku obnova hrama Preobraženja Gospodnjeg.

Obnovu hrama Preobraženja Gospodnjeg na Moračniku, po blagoslovu Njegovog Visokopreosveštenstva Arhiepiskopa cetinjskog Mitropolita crnogorsko-primorskog G. Amfilohija, vodi bratstvo Srpskog kulturnog društva „Slovo ljubve“ iz Bara, na čelu sa Velimirom Mijovićem, svojim trudom i svojim sredstvima.

Konak

Istočno i južno od hrama Presvete Bogodice Trojeručice, dosta proizvoljno postavljeni nalazili su se manastirski objekti. Najveći je pripadao konaku, drugi, sa južne strane je bio manastirska trpezarija a između njih je kula koja dominira kompleksom. Konak je obnovljen, kao i kula a trpezarije još nije.

Svete mošti

U manastiru se čuva čestica moštiju Svetog Jovana Vladimira.

Piše: Jovan Markuš