Osam vjekova autokefalnosti i deset vjekova državnosti

Piše: otac Gojko Perović

Povodom proslave 800 godina autokefalnosti SPC, manifestacije koja se ove godine odvija širom Balkana, mi smo u Crnoj Gori imali brojna narodna okupljanja oko crkava i manastira na jednoj (u momentu dolaska srpskog patrijarha g. Irineja u Podlastvu, zvonila su zvona sa svih 60-ak grbaljskih seoskih crkava), i napade ”naučne analitičnosti” od strane provladinih medija i njima bliskih pojedinaca, na drugoj strani. Da li Crkva zaista traje osam vjekova ili joj je postojanje ograničeno važenjem njenog posljednjeg ustava? Imamo li ”tomos” iz 1219? Da li je Sveti Sava ”rukopoložen za arhiepiskopa”? I ostala ”stručna pitanja”… Apsolutni poklonici jedne ideološke dogme koja se ne dovodi u pitanje, pretvaraju se u sumnjičave i posvećene istraživače – kada se radi o onom uvjerenju koje im se ne sviđa?

Samo prije tri godine, finansirano novcem svih nas građana Crne Gore, imali smo šarenoliku proslavu 1000 godina državnosti naše zemlje (1016 – 2016)! Od bilborda i flajera, preko spotova i poštanskih markica, pa sve do priredbi u kojima su učestvovali visoki državni zvaničnici… Neko je našao za shodno da 1016. označi početkom naše državne istorije. I taj svoj pronalazak uzdigao je na državni, opšte-obavezujući nivo. Ali, to nije sve.

Srednjovjekovna feudalna Zeta Vojislavljevića, koja se prostirala od Kosova do Hercegovine, – ovom obljetnicom je poistovjećena sa ”teokratskom” teritorijom četiri nahije iz 17. i 18. vijeka (koja se više i nije zvala Zetom) – a onda je sve to krunisano ustavnom, parlamentarnom monarhijom s početka 20. v. Potom je ta kraljevina sa pravoslavljem kao državnom vjerom, bez problema dovedena u vezu sa ateističkom i jednopartijskom socijalističkom republikom, koja je bila tek federalna jedinica jugoslovenske države… itd. Od svega toga se ne oduzimaju periodi u kojima – sticajem okolnosti – države gotovo i da nema. Eto, samo se takvom matematikom moglo doći do impozantnog milenijuma crnogorske državnosti. Zbilja – dobro!

Država u kojoj mi Crnogorci sad živimo – ni po zvaničnom imenu (bez ”republike” u svom nazivu), ni po državnim simbolima, ni po društvenom uređenju, a ni po svojim granicama – ne može povući znak jednakosti sa državama koje su joj prethodile u posljednjih sto godina. To ipak ni jednog zdravomislećeg čovjeka ne ometa da prepozna kontinuitet državne misli, jednog te istog naroda (istih predaka i potomaka) ne samo u proteklom vijeku, nego – kako vidimo – cijelih 1000 godina ranije.

No, kad je u pitanju pomenuti zvanični jubilej, moja saznanja o 1016. godini vode me do mučeničke smrti zetskog kralja Jovana Vladimira, koji jeste bio sveti čovjek, možda i jedna od najvećih ličnosti naše istorije, ama ništa više od vizantijskog i bugarskog vazala – u političkom smislu. Ono što bi ličilo na prvo istorijsko međunarodno priznanje naše države uslijedilo je nekih 60-ak godina poslije Svetog Jovana, pa bi svako naučno istrajavanje na principima u vezi ove teme s punim pravom obesmislilo godišnjicu obilježenu 2016. Ali – to se onda ne bi poklapalo sa nekom tamo predizbornom kampanjom, pa – koga briga za nauku.

Kako to da tada ne čusmo nikoga od istinoljubaca iz ovog ljeta Gospodnjeg? Nikog od onih koji ”hirurški precizno” razdavjaju Crnogorsko-primorsku mitropoliju (reformisanu i preimenovanu 1931), od Cetinjske mitropolije, koja je prije ove stajala na istom mjestu, u istim hramovima, sa istovjetnim sveštenstvom (bukvalno – istim ljudima) i istim vjernim narodom!? Očigledno, u agende provladinih medija nikako se ne uklapa osmovjekovno trajanje svetosavske Crkve. ”Utoliko gore po istinu” – kažu naši ”analitičari” i dodaju:

”Srednji vijek je odavno završio i potpuno je pogrešno tražiti kontinuitet u savremenim događajima, procesima i institucijama sa nečim što se desilo ili se nije desilo prije 800 godina”. Zanimljivo – nema šta! Onda se dalje kaže da se „današnje pomjesne pravoslavne crkve sa nacionalnim predznakom pozivaju na nekakvo srednjovjekovno nasljeđe, a ipak su formirane kao takve i dobijaju autokefalije od Vaseljenske patrijaršije tek u 19. i 20. vijeku”. Objektivno – do srži, što bi se reklo.

Da li da onda godine trajanja crnogorske državnosti brojimo od Berlinskog kongresa, a priču o državotvornom milenujumu svrstamo u bajke? Ili da budemo posve precizni i naučno dosljedni – pa da postojanje OVE I OVAKVE crnogorske države vezujemo isključivo za vrijeme poslije referenduma 2006? Meni lično to nikada ne bi palo na pamet, i smatrao bih to neslanom šalom, jer znam da je država mojih predaka postojala i na Grahovcu (19. vijek) i na Krusima (18. vijek ), i u boju Crnogoraca za Novi (17. vijek) – puno prije međunarodnih diplomatskih akata o nezavisnosti iste. To je, za mene, ista ona država koja je štampala Oktoih na Cetinju, ali zaista i ona koja je ispisala Miroslavljevo jevanđelje, nešto sjevernije i nešto prije toga. Samo, toliko sam pismen da znam da je bilo vremena u kojima država nije ni postojala (bez svetovnih vladara, moneta, budžeta, policije, pozitivnih zakona, redovne vojske, definisanih državnih granica…), ali nikada nije bilo vremena bez Crkve (bez vladika, sveštenstva, bogosluženja u hramovima), pa je otuda Crkva morala da preuzima ingrencije same države.

Dakle, prepoznajem i slavim 1000 godina crnogorske državnosti koristeći pretpostavku nasljednosti političkih tekovina kod domicilnog stanovništva, od pra-predaka do mene danas, – bez obzira na različitost granica, ideologija, uređenja, pa i imena… koje je taj državni prostor imao. Lijepa slika tog kontinuiteta jeste govor crnogorskog kralja 1910. na njegovom krunisanju, kada se, između ostalog, poziva na državu Vojislavljevića, kao temelj države kojoj on tada postaje kralj.

Ali budući dosljedan istim principima sagledavanja, nemam problema da vidim i da kao hrišćanin slavim osam vjekova Crkve, čiju je samobitnost izdejstvovao Sveti Sava 1219. Ko insistira na administrativnoj (formalnoj) istovjetnosti tog čina sa dobijanjem autokefalnosti SPC iz 1922. – takav bi morao da uporedi priznanje knjaževine Crne Gore na Berlinskom kongresu sa potvrdom kraljevske krune koju je tadašnji rimski papa dao 1077. Mihailu Vojislavljeviću. Nije baš uporedivo – zar ne?

Ovih dana čujem za ”istraživačko zapažanje” kako pomenuti papski dokument imamo, dok orginalni dokumnet o autokefalnosti iz Nikeje – nemamo. Eh, ”nije škola pojata” kažu naši preci. Nije mala stvar znati da se rimski papa kralju Mihailu obratio iz Rima, u potpuno redovnoj situaciji, ni od koga ometan, dok ovamo carigradski patrijarh sa Svetim Savom sarađuje iz svog ”nikejskog izgnanstva”- prognan iz sopstvene kuće! Kasnije, srpska patrijaršija je u svojoj istoriji postradala do brojnih temeljnih razaranja njenih sjedišta i pustošenja, spaljivanja arhiva i biblioteka (Peć, Smederevo, Beograd). Kome pada na pamet da ja sad pretjerujem – taj ne zna ništa o balkanskoj istoriji. Ubijani su i sami patrijarsi, rad Patrijaršije privremeno ukidan. Slično se dešavalo i Carigradskoj patrijaršiji. Otuda, svakog ko se ozbiljno bavi naučnim istraživanjem, ne čudi, što u vezi srednjeg vijeka nema brojnih istorijskih izvora prvog reda – kada se radi o Crkvi na Istoku.

Međutim, opis samostalnosti koju je Srpska crkva dobila 1219, sačuvan nam je u izvorima drugog reda, nastalim nedugo poslije samog događaja. I sasvim je naučno relevantan. Hagiografija je oblik komunikacije ljudi u 13. vijeku (povezuje, informiše i veseli ljude) – kao što je i internet u 21. vijeku. Konačno i najvažnije: pojam autokefalnosti je najprepoznatljiviji u pojavi (mogućnosti) neke crkvene oblasti da sama (bez sugestije i uticaja sa strane, od nekog ”drugog” ili ”starijeg” crkvenog centra) bira i rukopolaže svoje episkope, a preko njih i niže sveštenstvo. A tu mogućnost Srpska crkva nema prije 1219. godine – a baš od tada, ima! I to bez prestanka, do danas (ta se neprekinutost ogleda i u načinu funkcionisanja Karlovačke mitropolije – one koja je hirotonisala Svetog Petra Cetinjskog – u vremenu između 1766. i 1918). I mi na Cetinju jesmo zbilja, dugo vremena, sami birali vladike, ali nije bilo mogućnosti da ih sami i hirotonišemo. I eto, to vam je ta famozna autokefalnost, koje – ili ima ili nema. A Pećka (Žička) arhiepiskopija je ima – tačno 800 godina. Insistiranje na orginalnom ”tomosu” iz ”nikejskog zbjega”, osim što pokazuje elementarno nepoznavanje istorijskog konteksta, pomalo je i karikaturalno, nalik traženju krštenice iz njeguškog sela Erakovići, da bismo ”dokazali” da je Njegoš ikada postojao! Osam vjekova pećko crkveno središte samo bira patrijarha i druge episkope svoje pomjesne crkve, a među njima i cetinjske pravoslavne arhijereje.

Ono što je za mene kao Crnogorca najbitnije, tekovine te nikejske djelatnosti Svetog Save najprepoznatljivije su baš u Crnoj Gori. Moja Crna Gora je spomenik autokefalnosti svetosavske Crkve – i zbilja je red bio da tu godišnjicu i mi proslavimo ovdje, sa sve patrijarhom na čelu. Jer da nije bilo autokefalnosti Crkve sa sjedištem u Peći, ne bi bilo ni Zetske/Cetinjske mitropolije. Da Sava Nemanjić nije bio poštovan kao Sveti (nego da je bio onakav kakvim ga prikazuju neki naši ”analitičari”) ne bi njegovo ime bilo štampano crvenim slovom u crkvenom kalendaru štamparije na Cetinju, krajem 15. vijeka, niti bi njegov lik bio slikan u svim crnogorskim manastirama i crkvama, od tada, do danas. Da patrijarh u Peći nije bio autokefalan ne bi mletački činovnik i putopisac M. Bolica početkom 17. vijeka zapisao da su ”cetinjski mitropoliti pod vlašću pećkog patrijarha”. I ne bi, u istom tom vijeku, Sveti Vasilije Ostroški, slava mu i milost, nikad bio rukopoložen za vladiku (baš rukom tog patrijarha). Ni Visarion Borilović, ni Danilo Petrović, ni vladike Sava, Vasilije, Arsenije… U istom tom XVII vijeku, rimokatolički misionar Leonardis piše kako ”narod i Crkva na Cetinju slave Svetoga Uroša – kralja srpskog”. (Čudo su, dobro čuvani i neokrnjeni vatikanski arhivi!)

Da vjekovi autokefalnosti Pećke patrijaršije nemaju veze za Crnom Gorom – ne bi bilo manastira Pive, Ostroga, Savine, Morače, Đurđevih Stupova, Prevlake kod Tivta. (Šta bismo bili bez svih tih svetionika?) Ne bi u manastirima Kosijerevu i Ždrebaoniku bile čuvane, do danas, mošti Sv. Arsenija Sremca nasljednika Sv. Save i prvog Pećkog arhiepiskopa. Ne bi, knjaz Nikola (isti onaj koji se 1910. poziva na Bodina) ovako govorio o Cetinjskom manastiru 1895: „Kroz zla vremena, koja su prolećela iznad srpskog naroda, uništivši mu i trag državnog života, ova zadužbina Ivana Crnojevića, posljednjeg nezavisnog srpskog vladaoca, tako obilato obdarena, bila je u stanju da sačuva u neprekidnosti državnu misao, koju je u onoj olujini, taj mudri srpski vladaoc sklonio pod Orlov krš; i sem toga, da sačuva do naših dana jedinu episkopsku stolicu od onih, što je Sveti Sava podigao u srpskoj državi“…

A da to nije bilo samo neko trenutno nadahnuće Nikolino, govori i njegova pjesma „Svetom Savi“ koju je napisao 20 godina kasnije, sad već kao kralj 1912. Baš na Savindan! U toj pjesmi, crnogorski kralj ovako pjeva o svojoj državi:

„A da nam je ona ljepša,

Sloboda je resit’ mora,

Slobodi je kolijevka,

Nemanjina Crna Gora“.

(Znam da sam o ovome već pisao, ali neka mi se ne zamjeri. Decenijama radim u crkvenoj prosveti i znam koliko je korisno obnoviti i utvrditi određeno gradivo – stalnim ponavljanjem nepobitnih istina.)

Na kraju, neko se može upitati, zašto sveštenik ne piše o Bogu, o vjeri, o ljubavi, o ljudima… nego piše o istoriji i politici? Možda ovo pitanje i sam sebi postavljam, jer osjećam blagu neprijatnost u vezi tema koje mi se nameću mimo mog osnovnog nahođenja? Ali opet – o kakvoj i kojoj ljubavi da pričamo, ako smo spremni da svoje najpoznatije pretke proglasimo prevarantima i okupatorima? Zar i oni nijesu ljudi koje smo pozvani da volimo i poštujemo? I na šta, i na koga, ćemo mi da ličimo, ako sve njihovo što su nam ostavili, uprkos jasnim dokazima, označimo kao laž?

Ili, ako se držimo osnovne teme, o Bogu i ljudima, sve ovo što napisah moglo bi da stane u pet riječi: ”Pobogu, ljudi, šta ovo radimo”?

Autor je rektor Cetinjske bogoslovije