Osam vjekova Srpske crkve: U rizama i pisci i ljekari

Kao i kod brojnih drugih naroda, i kod Srba su se pri crkvi rodile i, najpre, od crkvenih ljudi razvijale umetnost i nauka. Tako je bilo pre Nemanjića, u njihovo doba doživelo procvat, a u vreme turskog ropstva crkve i manastiri bili su jedini čuvari temelja srpske duhovnosti i kulture. Crkva je, drugim rečima, bila i država, i kad države nije bilo.

Istoričari književnosti, među njima i Pavle Popović, saglasni su da je za našu pisanu reč presudan bio onaj trenutak „kad je, prvi Srbin prepisivač starih sveštenih knjiga, jamačno u nekom manastiru radeći, uzeo pri prepisivanju popravljati jezik tih knjiga i unositi u njega osobine svoga maternjega jezika. To je momenat kada se srpska književnost rodila“.

U crkvama su nastali najstariji očuvani spomenici: spomenik srpske recenzije crkvenoslovenskih knjiga, Marijinsko jevanđelje, napisano glagoljicom krajem 10. veka, vek stariji Zetski apostol, kao i najstarija srpska ćirilička knjiga, Miroslavljevo jevanđelje, pisano potkraj 12. veka u Crkvi Svetog apostola Petra u Bijelom Polju. Radom i pregalaštvom Svetog Save, srpska književnost doživljava uspon, a prvi srpski arhiepiskop naziva se „ocem srpske knjige“.

Tipike, žitija, povelje i brojne druge rukopise pisali su uglavnom kaluđeri. Ne sme se zaboraviti i da je prva srpska pesnikinja – književnica Jefimija bila monahinja.

Posle kraha srpske države, u vreme ropstva pod Turcima, pri manastirima, najčešće tajno, radile su i prepisivačke škole. Okupljale su učene monahe, prevodioce, književnike i prepisivače koji su ukrašavali rukopise i knjige. Po ostavštini pokolenjima, čuvene su Resavska i Račanska prepisivačka škola. Prva u 15. veku, u manastiru Manasija, a druga vek kasnije. Kada je manastir Rača razoren 1688, monasi su otišli u Sentandreju i u fruškogorske manastire. U prepisivačkoj školi Kiprijana Račanina u Sentandreji stasao je i Gavril Stefanović Venclović, koji je u srpsku azbuku uveo slova „ć“, „đ“ i „dž“.

I koreni štamparstva u Srbiji vode do manastira. U poslednjoj deceniji 15. veka, kad počinje srpsko štamparstvo, slobodna je bila samo Stara Crna Gora. Tada je na Cetinju radila štamparija Ivana Crnojevića i njegovog sina Đurđa. Posle pada Crne Gore, srpsko štamparstvo se „seli“ u Rumuniju i Veneciju. Pod Turcima je radilo osam srpskih štamparija: u manastirima Rujan, Gračanica i Mileševa (u dva perioda), u Mrkšinoj crkvi kod Valjeva, kao i u Skadru, Beogradu i Goraždu.

Prve srpske bolnice takođe su radile u manastirima Hilandaru, Studenici, Dečanima, Mileševi, Mažićima… To potvrđuju mnogobrojna pisana svedočanstva, freske i predanja, ali materijalni dokazi postoje samo u manastiru Orahovica u Mažićima kod Priboja. Tu je u 16. i 17. veku bila bolnica u kojoj su i za savremena shvatanja rađene vrlo složene operacije. Hirurški instrumenti, pronađeni u Mažićima pre 20 godina, čuvaju se u Zavičajnom muzeju u Priboju. Reč je o svrdlu za izvlačenje projektila, viljušci za amputaciju, dvostrukom sečivu sa spiralnim navojem, hirurškom šestaru i nožu, i velikim svećnjacima od studeničkog mermera koji su služili za osvetljenje tokom operacija. Štaviše, tokom arheoloških istraživanja, kako kaže arheolog Savo Derikonjić, direktor Muzeja u Priboju, pronađena je nekropola sa 180 skeleta, a na dva su vidljivi tragovi trepanacije (otvaranja lobanje). Osteološko-antropološke analize otkrile su na glavi jednog ženskog skeleta ne samo da je lobanja otvarana, već i tragovi prerastanja, što nedvosmisleno potvrđuje da je pacijentkinja preživela. To ukazuje da su srpski monasi-lekari bili vrhunski hirurzi.

525 godina Cetinjskog Oktoiha

Đurađ, sin Ivana Crnojevića, „našao je odnekud srčanost, nadahnuća i dalekovidosti da naruči srpska slova i da na svome Cetinju zasnuje štampariju“. Sa sveštenikom Makarijem, uspeo je da od 1494. do 1496. objavi pet crkvenih knjiga štampanih srpskom varijantom staroslovenskog jezika. Početkom januara ove godine navršilo se 525 godina od objavljivanja Oktoiha prvoglasnika, naše prve knjige štampane ćirilicom.

Hiruški instrumenti

Svrdlo za izvlačenje projektila i viljuška za amputaciju iz bolnice u Mažićima bili su otkrića svetskih razmera – kaže Savo Derikonjić. – Štaviše, pomagalo sa svrdlom s početka 16. veka je nekoliko milimetara duže od jedinog u svetu analognog primerka, koji se čuva u Germanskom nacionalnom institutu u Nirnbergu, dok je viljuška za amputaciju iz 17. veka najstariji ovakav medicinski instrument dosad u svetu pronađen. Vrlo slična njoj, iz 18. veka, nalazi se u lajdenskom muzeju „Berhav“, posvećenom istoriji medicine.