Osiromašeni uranijum: (Ne)konvencionalno oružje?

Piše: Igor Damjanović

Bura oko najave baronice Anabel Gold, zamjenice ministra odbrane Velike Britanije da će Ukrajini zajedno sa tenkovima Čelindžer-2 biti dostavljena i municija sa osiromašenim uranijumom, polako se stišava. Posade su obučene, a Čelindžeri već špartaju Ukrajinom, ako je vjerovati propagandnom jednominutnom videu koji je objavio ministar odbrane Aleksej Reznikov. Ipak, za sada nema potvrde da su stigli do bojnog polja, niti da je sa njima stigla i uranijumska municija.

Osiromašeni uranijum predstavlja osnovni nusproizvod koji se oslobađa složenim procesom rada nuklearnih elektrana, konkretno potrošnje obogaćenog urana u vidu nuklearnog goriva. Osiromašeni uranijum je jednako toksičan kao obogaćeni, ali ima manju radioaktivnost. Ključno pitanje je da li i dovoljno nisku da se može smatrati konvencionlanim oružjem, a ne hemijskim, ili čak nuklearnim. Utilizacija, odnosno bezbjedno odlaganje osiromašenog uranijuma je tehnološki zahtjevno i skupo, posebno za zemlje poput SAD i Velike Britanije, koje energetskog sektora imaju i značajne efektive ratne mornarice na nuklearni pogon.

Još jedan problem za SAD što su se protivoklopni projektili izrađivali iz veoma skupih legura volframa. Da bi dvostruko racionalizovali troškove, SAD prve su počele da protivtenkovsku municiju izrađuju od osiromašenog uranijum. Pokazala se dvostruko čvršćom od skupe vofgramske, a u odnosu na gvožđe čak 5 puta. Bez obzira što su američka vlada i Svjetska zdravstvena organizacija iznijele uvjeravanja da osiromašeni uranijum nije dugoročno opasan po zdravlje, interne instrukcije NATO vojnicima na terenu često su bile u koliziji sa onim što su zvaničnici govorili javno. Tako je bilo i sa tzv. Zlatnim pravilima, brošurom koju su NATO vojnici dobijali na KiM kako da se ponašaju u zonama gdje je tokom agresije njihova avijacija dejstvovala osirmašenim uranijumom.

Prethodnih godina trudio sam se da u crnogorskoj javnosti problematizujem ovu temu, bolnu za sve nas kojima je opaka bolest uzela najmilije. Te moje aktivnosti konkretizovane su u Apelu 243, koga su 20. Godišnjicu agresije podržalo 243 istaknutih predstavinika društveno-političkog života, počevši od blaženopočivšeg mitropolita Amfilohija, vladika Joanikija, Kirila i Metodija, pokojnog Momira Bulatovića, tadašnjeg gradonačelnika Budve Bata Carevića, 20 narodnih poslanika, 18 ljekara, 10 univerzitetskih profesora, budućih ministara u vladi Zdravka Krivokapića – Vladimira Leposavića i Mladena Bojanića, odnosno aktuelne predsjednice parlamenta Danijele Đurović. Zahtjev apela bio je formiranje «Nezavisne parlamentarne komisije za utvrđivanje posljedica NATO bombardovanja na zdravlje ljudi».

Kasnije je precizirano da parlamentarna crnogorska paralamentarna praksa umjesto komisije poznaje institut anketnog odbora, pa je sadašnji ministar finansija, a tadašnji poslanik Aleksandar Damjanović u 2 navrata predlagao njegovo formiranje. Nažalost ovo je glatko odbijala tadašnja parlamentarna većina. U Srbiji je tada istovremeno počela sa radom parlamentarna komisija, koja dolazi do nekih značajnih zaključaka. U suštini, kako mi je tada ispričao njen predsjednik dr Darko Laketić, srpska komisija je tijesno sarađivala sa komisijom italijanskog parlamenta, koja je došla ne samo do značajnih ekspertskih nalaza, već i konkretnih odluka kao što je utvrđivanje «instituta kvalifikovane vjerovatnoće». Primjenom ovog instituta ukoliko je vojnik koji je boravio na kontaminiranom terenu oboli od kancera, ili drugih bolesti koje može uzrokovati osiromašenim uranijumom, ne utvrđuje se da li je konkretno obolio od dodira sa toksičnom materijom, već vjerovatnoća i na osnovu toga isplaćuje odšteta.

Do kraja 2017. godine italijansko pravosuđe donijelo je ukupno 43 presude, kojima se nalaže isplata odštete od raka oboljelim italijanskim vojnicima, koji su služili u vojnim misijama na Kosovu i Metohiji i drugim teritorijama izloženim dejstvu osiromašenog uranijuma. Nijedna druga država članica NATO pakta osim Italije nije otvoreno govorila o problemima i štetnom uticaju na zdravlje koje je mogao izazvati osiromašeni uranijum na KiM. Ipak, to ne znači da pojedine zemlje poput Holandije ovaj problem nisu shvatili ozbiljno, pa su poslije nepunih godinu dana donijeli odluku da zbog osiromašenog uranijuma povuku svoje vojnika sa teritorije KiM, 30. juna 2000. Nakon povratka u domovinu, naloženo je da se zaštitna odjeća holandskih vojnika odloži u skladišta za radioaktivni materijal.

Procjene naše države govore da je na SRJ bačeno između 15-20 tona municije sa osiromašenim uranijumom, od čega se smatra da je 80% ispaljeno u poslednih 15 dana rata kada je trebalo Slobodana Miloševića ubijediti da prihvati ultimatum Martija Ahitisarija i Viktora Černomirdina. Tada je osiromašenim uranijumom napadnuta i teritorija Crne Gore, 30. maja poluostrvo Luštica, ali i televizijski toranj Pljačkovica kod Vranja. «Imali smo susrete sa ljudima koji su čistili brdo Pljačkovica – to je brdo koje je neposredno iznad Vranja, na kojem se nalazi televizijski relej – to je brdo koje je jedno od najvećih žarišta tog tipa vezano za osiromašeni uranijum na Balkanu. Nažalost, 40-tak ljudi, radnika Komunalnog preduzeća, svojevremeno posle rata je dobilo nalog da ogradi žičanom ogradom taj prostor pre nego što je Vinča ovde uradila kontaminaciju. Od tih 40-tak ljudi više od pola je preminulo, većinom od malignih bolesti. Među ovima koji su živi, ima takođe obolelih od malignih bolesti.»

Nakon izbijanja epidemije korona virusa, rad komisije srpskog parlamenta je praktično zaustavljen, a njen rad u paralmentarnim sazivima 2020-2022. i aktuelnom nije obnavljan. O osiromašenom uranijumu čini se da je prestala da priča i dr Danica Grujičić, aktuelni ministar zdravlja, ugledni neurohirurg, koja je široj javnosti postala poznata zahvaljujući problematizovanju pitanja osiromašenog uranijuma bačenog u NATO agresiji. Za razliku od Srbije u Crnoj Gori nije dopušteno da ova priča uopšte bude pokrenuta, iako je početkom te 2019. godine prof. dr Vladimir Todorović, direktor Klinike za onkologiju KCCG izjavio: «U Crnoj Gori sada ima više od 3.000 novooboljelih od karcinoma, a ova opaka bolest godišnje u našoj zemlji odnese oko 1.300 života. Samo na Klinici na čijem je on čelu, na liječenju je oko 2.000 onkoloških pacijenata, što je za čak tri puta više nego prije 9 godina kada ih je bilo 650.»

Posebno zabrinjavajuće je što su prije 10 godina iz «Instituta za javno zdravlje Crne Gore» objavili da je u 2013. godini najveći broj novooboljelih od karcinoma registrovan u Budvi i Tivtu, gradovima između kojih se nalazi poluostrvo Luštica, u kojima živi 10, odnosno 15 puta manje ljudi nego u Podgorici. Tog 30. maja 1999. NATO avioni ispalili su 90 uranijumskih projektila na praktično gole stijene Luštice i to je poseban razlog za brigu. Naime, ukoliko municija sa osiromašenim uranijumom umjesto u oklopno borbeno sredstvo za čije uništenje je projektovana, udari u stijenu nastaje radioaktivna prašina, koju vazdušne struje mogu nositi desetinama kilometara. Radioaktivna prašina dalje se može taložiti u vodi, biljnom i životinjskom svijetu. Do danas niko iz NATO pakta nije objasnio zašto su gađali gole stijene na Luštici, a logični zaključci koji se sami po sebi izazivaju istovremeni osjećaj straha i bijesa.

Sve u svemu, postoji dovoljno činjenica koje dovode u pitanje kriterijume po kojima je municija sa osiromašenim uranijumom svrstana u konvencionalno oružje. Sada kada se ruska vojska suočava sa rizikom da se ovakva municija upotrijebi protiv njihove vojske u ruskoj javnosti pojavile su se pozivi da se pred organima UN podnesu inicijative da se ova municija zabrani. Kao i mnoge ruske incijative zakasnila i sada bez realnih šansi da bude usvojena i primijenjena. S obzirom da sama ne proizvodi i ne koristi ovu vrstu naoružanja Rusija je mogla, nećemo pretjerati ako kažemo i morala, da pokrene inicijativu mnogo ranije i uslovi sporazume o kontroli i smanjenju nuklearnog oružja uslovi zabranom municije sa osiromašenim uranijumom.

Eventualna upotreba projektila sa osiromašenim uranijumom nanijela bi štetu ne samo ruskoj vojsci, već i stanovništvu Ukrajine. O tome su govorili i trezveni Ukrajinci, poput nezavisnog novinara Anatolija Šarija, koji ističe da «narod u Ukrajini ne treba mnogo da brine o nuklearnom oružju Rusije jer su male šanse da ga primijeni» i dodaje da «Ukrajince više treba da brine što je Britancima apsolutno svejedno što će biti sa zagađenjem ukrajinskom zemlje».