Patrijarh srpski Gavrilo od nadgledane slobode januara 1945. do povratka u Patrijaršiju novembra 1946. godine (drugi dio)

Piše: prof. dr Veljko Đurić Mišina

Napomena: Tekst je napisan na osnovu malobrojne literature i prilično obimne arhivske građe koju sam prikupio i objavio pod naslovom Letopis Srpske pravoslavne crkve 1946–1958. godine. Vreme patrijarha Gavrila (1946–1950) i patrijarha Vikentija (1950–1958), Knin–Beograd 2000-2002, strane 183–229. Posebno mjesto u građi imaju dokumenata iz dosijea patrijarha Gavrila, koji se ustrojili pripadnici Njemačke bezbjedonosne službe 1941, a nastavili 1945. godine pripadnici raznih djelova Saveznog ministarstva unutrašnjih poslova, a koje sam dobio od jednog prijatelja Krste Lekovića, pripadnika Uprave državne bezbjednosti koja se bavila Srpskom pravoslavnom crkvom.

Patrijarh Gavrilo i episkop žički Nikolaj (Velimirovića) od 8. maja 1945. bili su pod pažnjom američkih vojnih snaga. Zahvaljujući informaciji o njima koje su doprle do komandanata, Amerikanci su omogućili patrijarhu da 12. maja uputi pismo njujorškom biskupu Vilijamu Tomasu Maningu iz Američke episkopalne crkve.

Patrijarh je obnovio želju da ode u Švajcarsku pa se sredinom juna 1945. obratio američkom poslanstvu u Bernu. Odobrenje nije dobijeno!

Dok su dani polako i monotono prolazili, a patrijarh nije mogao da odlučuje o svojoj sudbini, srpski političari u Londonu smatrali su da on ne treba da se vrati u Jugoslaviju. Tako je Milan Gavrilović, sredinom jula 1945, pisao Konstantinu Fotiću u Vašington a ovaj, 27. jula, episkopu Dionisiju. Molili su episkopa da kod Episkopalne crkve u Njujorku, preduzme sve što je moguće kako bi se dobila ulazna američka viza za patrijarha.

Međutim, episkop nije bio oduševljen tom idejom već je predlagao da se patrijarh vrati u Jugoslaviju navodeći nekoliko razloga, između ostalog i mišljenje Episkopalne crkve. Međutim, u pismu Gavriloviću, napisanom nešto više od dva mjeseca kasnije, 5. oktobra, bio je sasvim suprotnog mišljenja! Ali, episkopova nastojanja da dobije američku vizu nisu urodila plodom.

Kako je patrijarh mijenjao boravište, vjerovatno nije primao prve poruke od episkopa. Kada je prvi put doznao o toj akciji, nalazio se u Rimu. Tamo se obratio američkoj ambasadi ali oni nisu ništa odgovorili.

Za sudbinu patrijarha Gavrila saznavali su i najviši organi nove, komunističke vlasti u Jugoslaviji. Informacije su dobijali od svojih vojnih i diplomatskih misija stacioniranih po Evropi i Americi. Prve vijesti dobijene su iz Londona 7. jula i govorile su da se ruski patrijarh, prilikom boravka u Jerusalimu, raspitivao o srpskom patrijarhu.

Patrijaršija u Beogradu dobila je 7. jula 1945. prve vijesti, doduše neprovjerene i nezvanične, o patrijarhovom putešestviju. Prvo pismo upućeno patrijarhu datirano je 14. jula i tom prilikom je naglašena radost zbog saznanja i sadržavalo je poziv da se vrati na patrijarški presto.

Sredinom avgusta patrijarh je stizao u banju Montekatini u Italiji. Posle nekoliko dana, predstavnici nove jugoslovenske vlasti su pokušali da kontaktiraju sa njim.

Posle susreta, 21. avgusta predložili su svojim nadređenim kako i šta dalje treba da se radi sa patrijarhom pomenuvši njegove predratne prijatelje. Potom je patrijarha posjetio visoki obavještajni oficir Radisav Raspopović, bilo je to 25. avgusta. Susret je upriličen zahvaljujući izvjesnom engleskom oficiru, kapetanu Iliji Raduloviću. U razgovoru, patrijarh je kazao nekoliko negativnih riječi o episkopu Nikolaju i mitropolitu Josifu a njegov sekretar Mitar Džaković poželio da Josip Broz posredstvom izaslanika uputi poziv za povratak u Jugoslaviju.

Patrijarh je primio ponovo Raspopovića koji je tada bio u društvu sa Josipom Smodlakom. Smodlaka je ponovio poziv za povratak u Jugoslaviju. Uskoro su patrijarhu pisali predratni prijatelji pozivajući ga da se vrati.

Novi posjetilac patrijarhov bio je američki oficir srpskog porijekla Nikola Stepanović. On je patrijarhu prenio poziv kralja Petra II Karađorđevića da mu krsti prvorođenog sina Aleksandra.

Prihvativši poziv, patrijarh je proputovao San Remo (grobovi crnogorskog kralja Nikole Petrovića i njegove supruge Milene), posjetio nakratko Pariz i 16. oktobra stigao u London.

Tih dana u London je istim povodom doputovao i episkop Nikolaj. Krštenje kraljevića Aleksandra obavljeno je 24. oktobra po kanonima i tradiciji Srpske pravoslavne crkve.

Krajem mjeseca patrijarh se sreo sa poglavarom Anglikanske crkve, kenterberijskim nadbiskupom. Onda je, 30. oktobra, stiglo britansko naređenje da napusti njenu teritoriju, pod izgovorom da mu je istekla viza.

Tamošnji Srbi ponudili su patrijarhu da sa episkopom Nikolajem otputuje u Ameriku. On je to odbio pa je episkop otputovao sam. Tako su se putevi dvojice srpskih arhijereja razdvojili.

Nastaviće se…

Pročitajte još:

Patrijarh srpski Gavrilo od nadgledane slobode januara 1945. do povratka u Patrijaršiju novembra 1946. godine (prvi dio)