Prostor i vrijeme – “prozori“ kroz koje vaseljena ulazi u naše duše

Piše: Milan Gajović

„Najdublji smisao nije smisao, koji se da zamisliti. Ime koje se može izreći nije vječno ime. Bez imena, On je porijeklo Neba i Zemlje. Sa imenom, On je roditelj svih bića. Zato se smisao može nazrijeti samo bez stvari. Sa stvarima doznaje se samo vidljivo…“ (Lao Ce, 6.v.p.n.e, kineski mudrac, „Tao–Te-King (Ćing) – Knjiga promjena“)

„Šta je vrijeme? Ako me niko ne pita, znam. Ako bih morao da objasnim nekome ko me pita, ne znam.“ (Sveti Avgustin (Aurelije Augustin, 354-430, hrišćanski teolog i filozof)

„…slovo Bogooca (se) obuklo u čelovečestvo.“ (Njegoš, „Testament“)

„Prave stvari su vidljive samo srcem.“ (Antoan de Sent-Egziperi (Antoan de Saint-Exupery), 1900-1944, francuski pisac i pilot)

„…Bog nas okružuje sa tri strane / Ostaje iza nas u prošlosti / Sa nama je u sadašnjosti / I očekuje nas u budućnosti / („Reka pravoslavlja – Završno slovo“)

Mudri ljudi, i svetovnici i duhovnici, postojano pokušavaju da, razumskim putem, objasne Božiju prirodu i definišu Njegove atribute. Od antike do danas, trude se i da dokuče prirodu prostora i vremena kao bitnih činilaca Božjeg stvaranja i ljudskog poimanja svijeta.

Po njima, Bog je vječno biće, koji je sve stvorio i sve održava, ali je drugačije prirode od stvorenog. Nezavisan je od materijalne Vaseljene i izvan nje je, ali je i unutar nje. Njegovi atributi su vječnost, ljubav prema stvorenom, neprikazivost i nezamislivost. Bog je jedan, bestjelesan, stvoritelj Neba i Zemlje i sveukupnost moralnih savršenstava (najviše Dobro). Neuporediv je, utočište svakom, nije se rodio i niko mu nije ravan. Vječan je, neuzrokovan i samom sebi dovoljan. Izvor je pravde, milosti i istine.

Holandski filozof Baruh Spinoza (Baruch (Benedictus) de Spinoza, 1632-1677) je smatrao da je „Bog ili Priroda (lat. Deus sive Natura)“ „supstancija sa bezbroj atributa.“
Ali, Bog se ne samosaznaje razumom, već srcem, odnosno sopstvenom dobrotom, intuitivnim procesom, uz korišćenje simbola. Jer, rečeno je da „Ono što su riječi za misli, to su simboli za intuiciju“. Samo iskrena molitva otvara kapiju vaznesenja duhovnog, ka Svevišnjem.

„Njegovoj veličini ništa ne nedostaje, već ona sadrži sve.“ , kazao je Irinej Lionski, (grčki episkop grada Liona, oko 140 – oko 202).

Postavlja se, onda, razumno pitanje: Zašto Bog, kao savršen i samodovoljan, neprekidno stvara („…stvaranje je vječno“ – Nikola Tesla) materijalni svijet? Za to postoje bar dva razloga:

1)Bog time poostvaruje svoj atribut savršenog Stvoritelja i Svesadržitelja, koji iskazuje beskrajnu ljubav prema stvorenom.
2) Na taj način Bog održava ravnotežu materijalne Vaseljene. Sve stvoreno je u neprekidnom kretanju. I astronomi potvrđuju da je Vaseljena ravna i da se širi („Doplerov efekat“). A kretanje je narušavanje ravnoteže. Podsjetiću na Aristotelovo tumačenje kretanja kao „nesavršene djelotvornosti“. I njemački filozof i matematičar Lajbnic (Gottfried Wilhelm Freiher von Leibniz) je smatrao da ono što nije aktivno ne postoji (lat. Quod non agit, non existat). Supstanca je aktivna sila koja stalno djeluje.

Vrijeme se, najčešće, objašnjava kao trajan i neprekidan slijed događaja, kontinuirani niz trenutaka, u nepovratnom smjeru od prošlosti, kroz sadašnjost, ka budućnosti („strijela vremena“). Zašto strijela vremena ima samo jedan smjer do sada nije valjano rastumačeno. Matematički rečeno, vrijeme je linearni kontinuum.

U pogledu prirode vremena, filozofe karakteriše „substancijalizam“, prema kome vrijeme postoji nezavisno od predmeta koji se kreću i „relativizam“, prema kojem vrijeme ne bi postojalo ako ne bi postojali predmeti koji se kreću (kretanje (promjene) tvore vrijeme). Te razlike su došle do izražaja u raspravi između Njutna i Lajbnica. I danas traje spor između Ajnštajnove teorije relativiteta i kvantne mehanike – svijeta atoma i subatomskih čestica.

I u mnogim religijama postoji podjela na apsolutno (vječno) i relativno (samjerljivo, empirijsko, astronomsko) vrijeme. Po njihovim učenjima, tokom duhovne vježbe – meditacije moguće se prenijeti iz samjerljivog vremena u apsolutno.

Prema Bibliji, svijet je nastao simetričnim preslikavanjem duhovne supstance u fizički svijet. Kruna tog procesa je nastanak čovjeka, kao savršen sklad i u ljepota:
„I stvori Bog čovjeka po obličju svojemu, po obličju Božijem stvori ga: muško i žensko stvori ih.“

Drugačije kazano, kad se simetrija uskladi sa ritmom prirode, nastaje harmonija Vaseljene, a kad uskladi sa treperenjima duše, javlja se ljepota.

Još je Sveti Avgustin govorio da svijet nije nastao u vremenu (in tempore), već sa vremenom (cum tempore). Za razliku od Aristotela, koji je vrijeme tumačio kao promjenu mjesta, tj. kao spoljašnje kretanje („broj kretanja prema onome što je bilo ranije i što će biti kasnije“), za Svetog Avgustina vrijeme je, od Boga stvoren, svjesni doživljaj duše:

„Sadašnjost u prošlosti je pamćenje, sadašnje u sadašnjosti je gledanje, sadašnjost u budućnosti je očekivanje.“
Budisti tumače da su prostor i vrijeme samo konstrukcija naše svijesti i zavise jedno od drugog. Vrijeme je samo (kružna) promjena i slijed.

Isak Njutn (Isaac Newton, 1642-1727, engleski fizičar i matematičar) uveo je pojam apsolutnog vremena, kao kontinuiranog niza trenutaka koji tvore neprekidni univerzalni tok u kojem se sve zbiva. On je pretpostavljao da iza mjerljivog, empirijskog, psihološkog vremena teče objektivno, apsolutno vrijeme koje je uslov i korektiv mjerljivog vremena. Takođe, Njutn je kazao i da je prostor je apsolutan (lat. Spatium est absolutum) i utiče na tijela u njemu, ali tijela ne utiču na njega.

Za razliku od Njutna, Lajbnic prostoru nije pripisivao nezavisno postojanje i smatrao ga je svojstvom „stvari“ („susjedom“ fizičkih objekata).

Njemački filozof Imanuel Kant (Immanuel Kant, 1724-1804) je smatrao da „Bog mora postojati, jer se bez Njega ne bi moglo razumjeti ni otkud materija, niti otkud zakonitosti u njoj.“ Međutim, spoznaja Boga spada u antinomije – nerešive, protivrečne logičke sudove. Razumno saznanje Boga, kao apsolutne istine nije moguće.

Za razliku od Njutna koji je tvrdio da su prostor i vrijeme realni (postoje nezavisno od nas), Kant je ukazivao da su idealni, odnosno da su forme našeg čulnog opažanja stvarnosti.

Ali, za razliku od Lajbnica, a slično Njutnu, Kant nije smatrao da su prostor i vrijeme relativni, odnosno, zavise od položaja i kretanja tijela. Kao i empiristi, Kant je tvrdio da su čula izvor našeg saznanja. Sva ljudska spoznaja zasniva se na (čulnom) iskustvu. Ali su prostor i vrijeme, kao „čiste forme opažaja“, apriorni (prethode) u odnosu na iskustvo. Opažanje čulima čovjek uvijek prima u formi prostora („spoljašnjeg čula“) i u formi vremena („unutrašnjeg čula“). Jedino je, na taj način, moguće spoznati stvarnost pojavnog svijeta. Za razliku od prostora, vrijeme ima jednu dimenziju.

Znači, po Kantu, prostor i vrijeme su subjektivne (nužne), prediskustvene forme razumske (svjesne) sinteze čulnih utisaka, odnosno svjesne reakcije na spoljašnju, objektivnu stvarnost. Predmete čulnog iskustva ljudi doživljavaju na isti način, tako da su prostor i vrijeme empirijska realnost. S druge strane, prostor i vrijeme su apriorni, bitni i nužni uslovi opažanja, što ukazuje na njihov transcendentalni idealitet.

Kant je smatrao i da je postojanje matematike dokaz apriornosti prostora i vremena. Matematički sudovi su apriorni sintetički sudovi, jer njihova načela ne potiču iz iskustva.

Po njemačkom filozofu Hegelu (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-1827) ono što nije umno nije ni stvarno. Za njega su prostor i vrijeme čiste forme čulnosti ili opažanja. „…prostor (bi) bio apstraktni objektivitet, a vrijeme apstraktni subjektivitet.“

Anri Bergson (Henri Bergson, 1859-1941, francuski filozof), smatrao je da je vrijeme „neposredna činjenica svijesti“ i treba ga razlikovati od mehaničkog vremena koje mjerimo prostorom – časovnicima. Po njegovom učenju, suština vremena je neprostorna protežnost, odnosno, neprekidno i neprekinuto trajanje koje omogućava kontinuitet svijesti . Jer, naše „ja“ povezuje i obezbjeđuje kontinuitet različitih životnih događaja kao (vremensko) trajanje.

A Mark Lošonc, 1987, filozof i naučni saradnik Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, u Beogradu) trajanje tumači kao „supstancijalnu vremenitost“.

Podsjećam, i glavni junak romana „Čarobni brijeg“ Tomasa Mana, Hans Kastorp duhovito primjećuje da je vrijeme drugačija kategorija od prostora. On kaže da nikada nećemo moći da tačno izmjerimo vrijeme, jer ga mjerimo prostorom. Taj prostor je put koji kazaljka na satu pređe od jedne do druge tačke.

Sve do 20.vijeka, smatrano je da prostor i vrijeme imaju posebne, odvojene prirode.

Po Ajnštajnovoj Specijalnoj teoriji relativnosti, brzina svjetlosti je aksiomatska konstanta i najveća je brzina u prirodi. Polazeći od Galilejevog (Galileo Galilei,1564-1642, italijanski fizičar, matematičar, astronom i filozof) principa relativnosti kretanja, Ajnštajn je smatrao da istovremenost ne postoji, jer protok vremena zavisi i od posmatrača (događaja). Takođe, vrijeme se ne može odvojiti od tri dimenzije prostora, jer njegov protok zavisi i od brzine objekta u odnosu na posmatrača. Nema apsolutnog prostora, tj. prostor se ne može posmatrati nezavisno od supstancijalnih tijela i energija u njemu. Kritikujući Njutna, Ajnštajn je kazao:

„Ako bismo iz Kosmosa izbacili svu materiju, ne bi u njemu ostali ni vrijeme ni prostor.“

Za posmatrača, prostor i vrijeme se mijenjaju – „deformišu“ za čestice odnosno tijela koja se približavaju brzini svjetlosti. Vrijeme se usporava, odnosno vremenski interval se produžava, a, u pravcu kretanja, dužina se skraćuje.
Matematički (geometrijski) prikaz Specijalne teorije relativnosti, kao nedjeljivo četvorodimenzionalno prostor – vrijeme, uobličio je Herman Minkovski (Hermann Minkowski, 1864-1909, njemački matematičar). Položaj u prostoru (tri dimenzije) i vremenu (jedna dimenzija) je jedinstven, četvorodimenzionalni događaj. Matematički, događaji imaju nulto vrijeme i predstavljaju tačku u prostor – vremenu. Put tačke kroz prostor vrijeme jeste niz događaja.

Po Ajnštajnovoj Opštoj teoriji relativnosti (Geometrijska teorija gravitacije) gravitacija mijenja geometrijska svojstva prostor-vremena. Gravitaciona sila zakrivljuje (ravni) prostor, što dovodi i do zakrivljenja putanja nebeskih tijela. Takođe, time se protok vremena usporava (tzv. dilatacija vremena – produženje vremenskog intervala).
Nikola Tesla je smatrao da se čitav Kosmos zasniva na zakonitostima vibracije i rezonancije (satreperavanja). Takođe, rezonancija je istovremenost, a kretanje je asinhronicitet (vremenska i prostorna neusklađenost). Vrijeme je, po njemu, nematerijalno i predstavlja dejstvo matematičkih zakona (Božji algoritam).

Podsjetimo da, arhangelski vazneseni, Tesla nije podržavao Ajnštajnovu teoriju relativnosti. Za Teslu svijet je jedinstven, a sa stvaranjem materijalnog svijeta („iz prvobitne i vječne energije koju znamo kao svjetlost“) „izviru“ i vrijeme i prostor. Nadalje, Ajnštajn osporava postojanje etra, a za Teslu je etar jedinstveno polje neoblikovanog vremena, prostora i energije. Materija nastaje satreperavajućim procesima u etru (nadmaterijalnom planu, koji prethodi materijalnom svijetu).

To je u skladu sa Teslinim ukazanjima mojoj supruzi Dragici, koja sam obznanio u tekstu „Nikola Tesla – genije koji je unio svjetlost u domove naše“:

„Materijalni zvjezdani sistemi, kao cjeline, nastaju i nestaju, ispoljavaju se i vraćaju u neispoljeno. Njihova suštinska, energetska matrica vidljiva je samo na višim nivoima svijesti i vječna je kao što je i ljudska duša vječna. Ta energetska matrica ili kod se, po višem Božjem inteligentnom planu, može materijalizovati – „oprostoriti“ i „ovremeniti“, ili dematerijalizovati bilo „gdje“ i bilo „kada“ na „rubovima“ materijalnog svemira. Ovo se odnosi i na kvantne (elementarne) čestice – talase. Evolucija je ljudska iluzija. U Božjem umu sve je savršeno i po savršenom planu se materijalizuje, u savršenom obliku.“

Za Ajnštajna, vrijeme je samo poredak događaja. Ne postoji kao fizički entitet i utvrđuje se mjerenjem od sistema do sistema. Za Teslu, vrijeme je realni, apriorni, matematički algoritam (jer pomaže da se „sve ne događa odjednom“ – Džon Viler (John Archibald Wheeler, 1911-2008, američki teorijski fizičar) koji, po zakonu rezonancije, materijalizuje fizičke sisteme iz etra i dematerijalizuje ih u etar.

Tesla je sporio i da je brzina svjetlosti u vakuumu najveća brzina, jer je, po njemu, moguć trenutni talasni prenos energije na bilo koju razdaljinu, te da brzina mehaničkih i elektromagnetnih talasa kroz Zemlju nadmašuje brzinu svjetlosti.

Što se tiče Opšte teorije relativnosti, Tesla je govorio:
„Ako se u prisustvu velikih gravitacionih masa prostor zakrivljuje, usled sile akcije, onda bi reakcija samog prostora morala biti takva da se on ispravlja…zapamtite, nije zakrivljen prostor, već čovjekov um koji ne može da shvati beskraj i vječnost…harmonija je vrhovni zakon u Svemiru, zakrivljeni prostor je haos…čestice (etra) (su) ono što drži svemir u harmoniji i život u vječnosti“
I fizičari koji proučavaju zakonitosti kvantnog svijeta (svijeta subatomskih čestica) ukazuju da u tom svijetu vladaju drugačije prostorno-vremenske zakonitosti. Čestice mogu istovremeno da imaju različit položaj (gore, dolje, lijevo, desno) (kvantna superpozicija), te pokazuju kvantnu spletenost, što je posledica tzv. “dejstva na daljinu“. To znači da povezane čestice (fotoni) neposredno međusobno utiču, odnosno izazivaju trenutne promjene jedna na drugoj, bez obzira na međusobnu udaljenost.

Zaključujemo, ne postoji jedinstvena i opšteprihvaćena filozofska i naučna teorija (učenje) o prostoru i vremenu, jer se njihova složena, suštinska priroda još uvijek različito tumači.