Pupinovo usavršavanje u Evropi

Piše: Vojislav Gledić

Dobivši državljanstvo, diplomu (što je mnogo značilo za mladog useljenika) i stipendiju od 500 dolara godišnje, Pupin je krenuo u Evropu brodom iz Njujorške luke juna 1883. godine. Evo kako sam on opisuje to svoje putovanje u Evropu:

„Kada sam se našao na palubi broda koji je trebalo da me preveze u Evropu na dalje studije, i posmatrao onu užurbanost oko napuštanja zakrčene Njujorške luke, razmišljao sam o onom danu prije devet godina (1874) kada sam ovamo došao iseljeničkim brodom. I rekao sam sebi: ,Mihajlo Pupine, najveće blago koje si ponio sobom prije devet godina u Njujoršku luku bilo je tvoje saznanje, duboko najveće blago koje sada nosiš iz iste luke je tvoje znanje, duboko poštovanje i divljenje za velike tradicije tvoje druge domovine.’“

Na brodu ka Evropi Pupin je putovao u grupi sa nekoliko studenata i postdiplomaca sa američkih univerziteta. Na brodu se nalazila i grupa od 12 srednjoškolki iz Vašingtona koje su, vesele i razdragane,  odlazile u Evropu u pratnji jednog bradatog i zanimljivog profesora. On je dozvolio da se učenice druže sa studentima i da zajedno čak i sjede i objeduju u istoj grupi. Tako je putovanje bilo veoma ugodno, a svako iz obije grupe morao je da ispriča jednu zanimljivu dogodovštinu iz života. Pupinova priča je bila „Franciskus iz Frajburga“, a odnosila se na Bilharca kome je Pupin dao ime „grčkog guslara“ iz Kortland ulice. Kada se Pupin odselio iz Fabrike biskvita, Bilharc je bio veoma tužan, veoma je rijetko svirao u svoju citru, a kasnije je negdje otputovao tako da mu se nije znalo za adresu i dalju sudbinu. Inače, učenice su studenti nazivali „nimfama“, a starog profesora je Pupin nazvao „Tata Neptun“ (ovaj nadimak mu je kasnije i ostao).

Sa preporukama za profesore u Engleskoj od Barnarda i drugih svojih nastavnika, Pupin je stigao u Kembridž, ali je našao samo u Triniti koledžu V. DŽ. Nivena. Ovaj ga je veoma lijepo primio i objasnio mu uslove i način studiranja, a poklonio mu je i Kempelovu knjigu ,,Maksvelov život“  koju je Pupin odmah pročitao od korice do korice. Iz Kembridža je otputovao u Švajcarsku gdje se zadržao nedjelju dana. Pri tome se bavio veslanjem i planinarenjem pa je osvojio i alpski vrh Titlis. U Beč je stigao četiri nedjelje poslije pristizanja u Evropu (krajem jula 1883). Kada je prolazio Dunavom brodom pokraj Beograda, doživio je duboko patriotsko osjećanje, a u Pančevu je neočekivano sreo nekoliko pjevačkih društava koja su putovala u Sremske Karlovce. Predložili su mu da sa njima otputuje. Predlog je prihvatio jer mu se tada pružila prilika da prisustvuje jednom važnom istorijskom događaju.

U Karlovce je brodom stigao sledećeg dana i tu je održan veliki narodni zbor jer je vršena sahrana prispjelih posmrtnih ostataka velikog srpskog pjesnika Branka Radičevića (Slavonski Brod, 1824 – Beč, 1853)  koji je umro veoma mlad prije trideset godina. „Rano idućeg dana (poslije napuštanja Pančeva, prim. V. G.) naš brod je stigao u Karlovce“, piše Pupin. „Tamo smo sreli mnoga pjevačka društva i delegacije iz Vojvodine, Srbije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Bio je to živopisan skup lijepih i kršnih mladih ljudi i žena, a mnogi od njih imali su na sebi narodnu nošnju predivnih boja i oblika.“

Pupin se vratio u svoj rodni Idvor, u pratnji sestre i zeta zaprežnim kolima iz Pančeva, poslije punih jedanaest  godina od kada je kao mladić napustio rodni dom. Majka ga je dočekala sa suzama i sa njime prošetala kroz cijelo selo evocirajući uspomene iz Mihajlovog djetinjstva. Potom ga je dovela na groblje do vječnog počivališta njenog muža i Mihajlovog oca Konstantina. „Vjerna srpskim običajima, moja majka se obratila grobu kao da me je dovela živom ocu.

– Kosta, moj vjerni mužu, dovela sam ti sina tvog koga si volio više od svog života i čije ime je bilo na tvojim usnama kada si poslednji put udahnuo život. Primi molitvu njegovu. On lije suze na tvom grobu i pobožno se klanja svetoj uspomeni tvojoj, koja će u njemu vječno živjeti.“

Pupin je proveo čitavo ljeto, sve do kasnog septembra, u rodnom Idvoru. Posebno se veselio seoskom životu. To doba je, inače, bilo najljepše godišnje doba kada su seljani proslavljali srećan završetak poljskih radova. Priređivane su mnogobrojne zabave na kojima su mladi Idvorčani imali priliku da se odmore od napornih svakodnevnih poslova. Upravo kada je Pupin stigao, nadležni župan ga je pozvao da bi sa njime želio da  porazgovara. Pupin je pokazao svoju diplomu sa Univerziteta Kolumbija i uvjerenje o američkom državljanstvu.

Župan je bio Mađar, star oko trideset godina, lijepe spoljašnosti i uglađenih manira. Bio je aristokratskog porijekla, a studije je završio u Engleskoj. Interesovao se o Pupinovoj političkoj aktivnosti, posebno o tome da li je i šta govorio na velikom narodnom zboru u Sremskim Karlovcima. Pupin mu je iskreno odgovarao, da na tom zboru nije imao ni priliku da javno govori. Župan je bio dobro obavješten o Pupinovoj političkoj djelatnosti kada je bio podanik Austrougarske. Na kraju razgovora, koji je kasnije poprimio dosta prijateljski ton, župnik mu je posudio jednu dobru američku pušku i preporučio mu da se bavi lovom u ritovima oko obližnjeg Tamiša. Uz to, „dodijelio“ mu je i jednog pisara da mu „čini“ društvo.

Kada je, krajem septembra, Pupin odlazio iz svog rodnog sela, priređena je posebna lovačka gozba. U večernjim satima se skuvala riblja čorba, a načinjena su i razna druga jela. Dok su se ribe pržile u tiganjima i veselo razgovaralo o mnogim stvarima, u daljini se čula sjetna muzika jednog frulaša. Seoski sveštenik mu je objasnio da to svira mladi Gavra, meštanin koji se uskoro ženi pa tako uveseljava svoju buduću nevjestu koja najvjerovatnije sluša lijepe zvuke sa tog narodnog tradicionalnog instrumenta. U tom trenutku je Pupin, kako to sam ističe, osjećao želju da se i sam zadrži u svom rodnom mjestu…

Stigavši u Kembridž, u početku se nije opredijelio ni za jedan koledž, ali se kasnije upisao na Kingsu, a našao je i privatan stan. Da bi se mogao baviti teorijskom fizikom, posebno Maksvelovom teorijom elektromagnetizma, bila je potrebna odgovarajuća matematička predsprema koju, međutim, Pupin nije imao. Stoga je prihvatio Nivenov predlog da savlada matematički tečaj kod istaknutog  predavača Džona Edvarda Ruta, profesora Piterhaus koledža, koji je izveo dvadeset i pet generacija vrsnih matematičara. U početku je uvidio koliko je bio sa znanjem matematike ispod svojih engleskih kolega. Nastojao je da nadoknadi sve ono što je propustio na Kolumbija univerzitetu. Povremeno je padao u očajanje, sumnjajući da je u stanju da postigne ono što se od njega tražilo. Ali veliki radnik, iskusan čovjek i nadasve nepokolebljivi borac sa mnogim životnim nedaćama, Pupin se hrabro uhvatio u koštac sa novim nastavnim izazovima. Trebalo je, naime, do kraja završiti predviđeno doškolavanje na poznatim evropskim univerzitetima.

Pupin je tek u Kembridžu uvidio kako se treba baviti određenom oblašću naučnog znanja. Uvidio je da čovjek mora biti ne samo svestrano obrazovan nego i mora proniknuti u najsloženije oblasti nauke kojom se želi baviti. Tako je sa posebnom pažnjom i neobičnim uvažavanjem pratio predavanja i vježbanja profesora Ruta, o čemu detaljnije piše u autobiografiji:

„Rut je bio veliki majstor da podstiče studente… Bio je izvanredan. Sve što je radio izgledalo je tako jednostavno i prirodno. Čak i najteži matematički problemi izgledali su za njega kao razonoda. Probleme nad kojima sam satima lupao  glavu, on je rješavao za nekoliko sekundi. Rut je bio veliki majstor za rješavanje matematičkih problema, ali nije bio stvaralački genije; bio je virtuoz, ali ne i kompozitor.“

Po završetku prve godine doškolovanja u Evropi, Pupin se ojsećao umornim pa je želio da se odmori od napornog rada. Otišao je u malo mjesto Pornik na obali Atlantskog okeana u Francuskoj. To mjesto je, inače, bilo udaljeno od Kembridža samo dan putovanja. Ponio je sa sobom i Kembelovu knjigu  ,,Život Maksvela“,  kao i francusku gramatiku. Uzeo je seoskog učitelja da mu daje privatne časove francuskog jezika. Tu je ostao oko dva mjeseca i prilično savladao osnove francuskog. Potom je otputovao u Pariz, u kome se našao 14. jula 1884. g. U  gradu svjetlosti Pupin je slučajno, u Latinskom kvartu, u jednoj antikvarnici, kupio poznato djelo slavnog Žozefa Luja Lagranža (1736 – 1813)  ,Analitička mehanika“.  Put je nastavio ka Idvoru da bi se, u seoskoj tišini, u toplom domu, posvetio studijama Lagranža i ponovnom čitanju knjige  ,,Život Maksvela“.

Poslije boravka od dva mjeseca u Idvoru, Pupin se vratio u Kembridž da bi se konačno mogao posvetiti proučavanju Maksvelove teorije elektromagnetizma. Matematičku fiziku su tada predavali slavni naučnici lord Rejli (1842-1919) i Džordž Gabrijel Stouks (1819-1903). Kada ga je njegov mentor Niven pitao da li su predavanja lorda Rejlija dovoljno dobra za njega, Pupin je lakonski odrovorio „Ona su sigurno dobra za mene, ali ja, nažalost, nisam dovoljno dobar za ta predavanja. “Upravo kada je završio slušanje predavanja iz matematičke fizike, stiglo mu je pismo od predsjednika Kolumbija univerziteta Barnarda da je Džon Tindal, poznati engleski naučnik, osnovao fondaciju za stipendije u iznosu od po pet stotina dolara godišnje. Na kraju je istakao da su Pupina profesori preporučili da bude korisnik te stipendije za narednu školsku godinu.

Tindalov fond je, inače, nastao od novca koji je zaradio kada je držao niz zapaženih predavanja u najvećim američkim gradovima tokom turneje koju je obavio 1872. i 1873. godine. U Ameriku je doputovao na poziv Univerziteta Kolumbija i zalagao se da se fizika predaje na jedan mnogo moderniji, življi i ljepši način. Zastarjela nastava nije mogla zadovoljavati tadašnje narasle potrebe, posebno kada su bila u pitanju eksperimentalna istraživanja.

Za vrijeme ljetnjeg raspusta 1885. godine Pupin je odlučio da ga provede u Škotskoj. Izabrao je jedno malo ostrvo po imenu Aran i tu, u jednoj kolibici, provodio je najveći dio vremena proučavajući slavno djelo „Istraživanja na polju elektriciteta“ čiji je autor bio Majkl Faradej (1791-1867). Na tom škotskom ostrvu Pupin je naučio da igra njihova narodna kola, koja su ga umnogome podsjećala na njegovu rodnu Vojvodinu.

Pupin je želio da se usavrši i u eksperimentalnom radu i da nastavi studije na Kevendišovoj (Henri Kevendiš, 1731-1810) laboratoriji u Kembridžu koju je osnovao slavni Maksvel i bio njen prvi upravnik, ali ju je zbog teške bolesti morao napustiti da bi uskoro umro na svom imanju. U vrijeme kada je Pupin želio da se upiše u tu laboratoriju, eksperimente je izvodio mladi nastavnik Džim Džozef Tomson (1856-1940), kasnije jedan od najslavnijih svjetskih fizičara, posebno poznat po otkriću elektrona. Tada je, međutim, Tomson imao svega 29 godina pa je to bila neprijatna činjenica koja je Pupina odvratila od  njegove  namjere. Stoga je odlučio da usavršavanje na eksperimentalnom planu obavi u nekoj drugoj sličnoj istraživačkoj ustanovi. Posjetio je Džona Tindala, čiju je stipendiju upravo dobio, da se sa njime posavjetuje oko toga gdje bi najbolje bilo da se usavršava na eksperimentalnom planu.

Susret sa starim Tindalom ostavio je nezaboravan utisak na Pupina. Ovaj ga je izuzetno toplo i srdačno primio i pružio mu niz veoma korisnih preporuka i savjeta. Inače, Pupin je Tindalova predavanja, popularnog karaktera, čitao još za vrijeme svojih prvih posjeta Kuperovoj biblioteci u Njujorku kada je radio u Fabrici  biskvita. „Osnova za proučavanje u fizici su ogledi“ rekao je Tindal Pupinu. „To su najbolje shvatali Njemci koji pri svim univerzitetima osnivaju laboratorije i čiji naučnici na čelu sa Hermanom Helmholcom predstavljaju danas vodeći naučni kadar u fizici. Uostalom, vi znate da je Faradej svoja kapitalna otkrića učinio putem opita.“

Kada ga je Pupin upitao da li bi Tindal bio saglasan ili protivan da se prijavi kao njegov stipendista da nastavi studije upravo kod Helmholca, Tindal je odgovorio: „Naprotiv, ja vam savjetujem da to odmah učinite. Samo znajte da Tindalov stipendista ne smije da luta kao guska u magli, kako vi kažete, već mora kao labud  da drži glavu visoko u potrazi za vječitim istinama.“ Ove Tindalove riječi, uz preporuku da nastavi studije kod slavnog Hermala Helmholca (1821-1894), jednog od najvećih fizičara 19. vijeka, bile su veliki podstrek za dalji Pupinov rad na poststudijskim  stručnom i naučnom usavršavanju.

Pupin se sa Tindalovom i Barnardovom preporukom, a kao stipendista Tindalovog fonda, uputio u Berlin da se upiše na studije kod Hermana Helmholca. Primio ga je profesor Kenig, Helmholcov pomoćnik, i odveo ga kod slavnog fizičara. Ovaj ga je ljubazno primio  i s pažnjom i interesovanjem saslušao  Pupinovu želju da se usavrši u eksperimentalnom radu, ali da do tada nije imao prilike ni mogućnosti za takvu vrstu nastave. Kada je Pupin neposredno Helmholcu  kazao da nikada u životu nije imao priliku da radi u laboratoriji, profesor mu je kratko odgovorio: „Nadoknadićete veoma brzo taj nedostatak. Nekoliko srećno uspjelih ogleda obično urode mnogo značajnijim plodovima nego sve matematičke teorije“, pri čemu se 64-godišnji Helmholc smiješio. Tako je Pupin počeo da sluša predavanja tog znamenitog fizičara od početka oktobra 1885. godine.

Iako je bio izuzetno zadovoljan načinom izvođenja nastave, koja je pored izvanrednih teorijskih razmatranja bila zasnovana i na eksperimeptalnim vježbama, Pupina je čudilo zbog čega se slavni Helmholc nije posebno bavio Maksvelovom teorijom elektromagnetnih pojava. Kada se obratio profesoru, ovaj mu je dao dvije sveske svojih predavanja na tu temu. Pupin je sa ogromnim interesovanjem pročitao Helmholcovu raspravu i uvidio koliko je taj naučnik dublje, svestranije i lucidnije pronikao u suštinu i značaj novih ideja u oblasti elektromagnetike. Sada je dobro shvatio i fizički smisao Faradejevih i Maksvelovih ideja. Istina, i ranije mu je Niven dao dvije popularne knjižice koje je napisao Maksvel, i to pod naslovom ,,Materija i kretanje“ i  ,Teorija toplote“, ali je tek nakon Helmholcovih publikovanih predavanja konačno prodro u matematičko-fizičku srž pitanja nastanka elektromagnetnih pojava i talasa.

Na kraju školske 1885/86. godine, za vrijeme letnjih ferija, Pupin je ponovo došao u svoj rodni Idvor da se odmori. Želio je da uz majčinu brigu i njegu nađe mir i da prikupi novu snagu za naredne teške napore oko savlađivanja najznačajnijih i najnovijih fizičkih teorija potkrepljenih eksperimentalnim verifikacijama. Majka ga je, kao i obično, sa ogromnom ljubavlju i toplinom podsticala da istraje na putu naučnog usavršavanja. To je, nažalost, bio poslednji Pupinov susret sa svojim roditeljem (iako to nije ni slutio). Početkom jeseni ponovo se obreo u Berlinu i nastavio prilježno da studira kod svojih profesora. Krajem 1886. godine, kada je bio u punom zamahu njegov studiozni rad, dobio je najtužnije pismo u svom životu od sestre koja mu je javila da je majka Olimpijada preminula.

Po prijemu pisma, pao je u tešku depresiju i za njega je dotadašnja naučna radoznalost, štaviše draž i očaravajuća ljepota nauke, izgubila mnogo u njegovim očima i duši. „Toga dana zavjetovah se da ću njenu slatku dušu u pomenu ovekovječiti na najbolji način za koji bude sposoban ovako mali smrtnik kao što sam bio ja“, piše Pupin u autobiografiji. „Kada mi je umrla majka, najvažnije pitanje moga razmišljanja nije više bilo pitanje: Šta je svjetlost? Dugo vremena misli moje i moja osjećanja tištalo je pitanje: Šta je život? Počeo sam da se povlačim u sebe, pa, bolećiv kao što su skoro svi Sloveni, mogao sam se izgubiti zauvijek u lavirintu raznih metafizičkih sanjarenja…“

Za Pupina je majka bila vječita snaga i inspiracija da istraje i prebrodi sva teška i mučna iskušenja koja su ga čekala i pratila na njegovom uzvišenom putu da postigne najveća znanja i akademska zvanja. Ona mu je pokazivala put kojim treba ići, nepokolebljivo i uzvišeno, dostojanstveno i samostalno, krepila ga u časovima klonulosti, očajanja i depresije. Pupin je od nje naslijedio i duboku religioznost koju je uvijek na izuzetno topao, suptilan i delikatan način iskazivao i u svojim najapstraktnijim naučnim radovima, a posebno u popularnim predavanjima i u svom aktivnom i agilnom radu na planu pomaganja siromašnim, uniženim i svima onima kojim bi mu se, ma u kakvim okolnostima, obraćali za pomoć.