Raković: Milova i Crna Gora Petrovića su sušta suprotnost

Piše: Aleksandar Raković

U Crnoj Gori kojom je vladala dinastija Petrović Njegoš (1697–1918), društvo se njihalo u srpskoj nacionalnoj ideji.

Sveti Petar Cetinjski, vladika Rade (Njegoš), knjaz Danilo i kralj Nikola imali su svoje vizije i programe za srpsko ujedinjenje, katkad s njima na čelu srpstva, a katkad su primat u srpstvu prepuštali vladarima iz Srbije. Nije bilo sporno da srpstvo treba da se oslobodi i ujedini, već je samo bilo reči o tome hoće li na čelu ujedinjenog srpstva biti Petrovići, Karađorđevići ili Obrenovići. Sve tri dinastije su bile srpske, potekle iz naroda, i po tome su Srbi osobeni u svetu.

Dok je kao mladić knjaz Nikola bio spreman da 1866. ustupi mesto knezu Mihailu Obrenoviću kao svesrpskom vladaru, Nikoline docnije pobede, teritorijalno proširenje Crne Gore, sticanje međunarodnog priznanja državnosti (1878), diplomatski uspesi i njegova velika popularnost u srpstvu, doveli su do toga da knjaz Nikola počne ozbiljno da razmišlja o sebi kao o novom caru Dušanu. Kada se 1903. u Kraljevini Srbiji dogodio prevrat, knjaz Nikola je u svom kabinetu zaplakao, a ima mišljenja da su mu suze potekle jer je očekivao da će umesto Obrenovića na tron Kraljevine Srbije doći Petrovići, a ne Karađorđevići.

Pošto se 1910. izjednačio u kraljevskoj tituli s kraljem Petrom Karađorđevićem, Nikola Petrović je predlagao da „kraljevina u srpskom Podunavlju“ i „kraljevina u srpskom Primorju“ – koje su posle Prvog balkanskog rata (1912–1913) uspostavile zajedničku granicu – stupe 1914. na ravnopravnim osnovama u konfederaciju, s dve dinastije, i time potomstvu ostave „sjedinjeno i snažno Srpstvo“.

Kada je Austro-Ugarska objavila rat Kraljevini Srbiji, Kraljevina Crna Gora je stala na stranu Srbije. Međutim, Nikola Petrović je tokom Svetskog rata pokazao niz slabosti, i pre i posle bekstva iz Crne Gore. Kraljevina Crna Gora je 21. januara 1916. kapitulirala, a kralj Nikola je sa Austro-Ugarskom razgovarao čak i o komadanju Kraljevine Srbije na čije je parče i on sam pretendovao.

S druge strane, austrougarski okupator je u Crnoj Gori zabranio srpsku trobojku Kraljevine Crne Gore, ukinuo srpski, a uveo hrvatski jezik, a okupacionom administracijom su žarili i palili frankovci pristigli iz Hrvatske čija su nacionalna znamenja, zajedno sa austrijskim, mađarskim i albanskim, bila dozvoljena. Narod je pod okupacijom bio beznadežan, a krivicu za slom Crne Gore pripisivao je najpre kralju Nikoli.

Vojska Kraljevine Srbije je 1918. porazila austrougarsku i bugarsku vojsku i potom je pomerila državne granice šesto kilometara na zapad, iz Šapca na Alpe. Srpska vojska je sa saveznicima oslobodila Crnu Goru gde su počele pripreme za održavanje Podgoričke skupštine. U to vreme, nakon sloma dotadašnjeg svetskog poretka, širom Evrope su održavane skupštine i zborovi na kojima su nastajale nove države. S tim u vezi, ni Podgorička skupština nije bila izuzetak.

Izbore za Podgoričku skupštinu je raspisao Centralni izvršni odbor za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, prema pravilima za biranje narodnih poslanika utvrđenim u novembru 1918. godine. Izbori su održani 19. novembra 1918. na teritoriji predratne Kraljevine Crne Gore. Na izborima su učestvovali kandidati za bezuslovno ujedinjenje Crne Gore i Srbije i kandidati koji su podržavali kralja Nikolu čiji stav je bio da do ujedinjenja Crne Gore i Srbije može doći samo na ravnopravnim osnovama.

Prema boji izbornih lista na tim izborima u cetinjskom okrugu, belih i zelenih, dve suprotstavljene strane postale su poznate kao bjelaši i zelenaši. I bjelaši i zelenaši sebe su smatrali izričitim Srbima, čak su i jedni i drugi naglašavali superiornost u srpskoj ideji. Dok su bjelaši hteli bezuslovni vid srpskog ujedinjenja koji je i Nikola Petrović zastupao kao mladi vladar, zelenaši su podržavali najpre konfederalni vid srpskog ujedinjenja koji je Nikola Petrović zastupao kao vladar u poznim godinama. Ubedljivu pobedu na izborima ostvarile su pristalice bezuslovnog ujedinjenja.

Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori (Podgorička skupština) u svom imenu imala je sponu sa odlukom Narodne skupštine Knjaževine Crne Gore iz decembra 1906. da sebe preimenuje u Srpsku narodnu skupštinu Knjaževine Crne Gore. Dakle, ime u kojem se naglašava srpski narodni karakter crnogorske skupštine nije nikakva inovacija iz 1918. godine.

Podgorička skupština je počela zasedanje 24. novembra, a istorijske odluke su donete 26. novembra 1918: da se kralj Nikola i dinastija Petrović Njegoš zbog kapitulacije zbace s crnogorskog prestola i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, a potom tako ujedinjena stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Podgorička skupština je to zasedanje okončala 29. novembra 1918, a Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca je stvoreno 1. decembra 1918.

U skladu sa odlukama Podgoričke skupštine, Sveti sinod Pravoslavne crkve u Crnoj Gori doneo je 29. decembra 1918. odluku „da se nezavisna Srpsko-pravoslavna Sveta Crkva u Crnoj Gori ujedini s autokefalnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji“. U zvaničnom glasilu kralja Nikole Glas Crnogorca, koji je izlazio u mestu Neji kod Pariza, 24. septembra 1920. priznato je ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve, na čitavom prostoru jugoslovenske države, s tim što je smatrano da srpsko crkveno središte mora biti u Pećkoj patrijaršiji koja je od 1913. bila u sastavu Kraljevine Crne Gore.

Odluke Velike narodne skupštine srpskog naroda u Crnoj Gori priznate su 1919. na Pariskoj mirovnoj konferenciji samim tim što je priznato stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, potom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije.

Sada se u Crnoj Gori oko Podgoričke skupštine vode užarene polemike. Međutim, za tim nema potrebe, jer današnja Crna Gora nema nijedan kriterijum, element i simbol državnosti koji bi činio sponu sa Kraljevinom Crnom Gorom.

Naime, dok su kriterijumi, elementi i simboli državnosti Kraljevine Crne Gore bili izričito srpski, ovi koji tvore novostvorenu državnost današnje Crne Gore – međunarodno priznate 2006 – sušta su suprotnost. Reč je o dve različite države koje se paradoksalno isto zovu.

Autor je viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije. Tekst je preuzet sa sajta Politike.