Refleksije 13-julskog ustanka i njegovi falsifikati (2)

Piše: Miljan Stanišić

U ustaničkim akcijama bilo je dosta stihije, neorganizovanosti, što je, između ostalog, uzrokovalo i to da PK KPJ nije ni donio odluku o tačnom otpočinjanju ustanka, već je na sastanku u Stijeni Piperskog 8. jula odlučeno da mjesni komiteti što prije priđu njegovom otpočinjanju. Tako su n.pr. sastanci mjesnih komiteta barskog i cetinjskog sreza održani 9. i 10. jula, a sastanci mjesnih komiteta – Kotora,  Kolašina, Berana, Bijelog Polja, Žabljaka, Danilovgrada, Pljevalja, Herceg Novog od 12. do 16. jula. Pravi razlog zašto sastanci mjesnih komiteta nijesu održani u približno istom vremenskom intervalu bio je taj što su oni zavisili od prisustva delegata PK KPJ na svakom od tih mjesta, jer su oni prenosili stavove, uputstva i operacionalizaciju aktivnosti, za svaki srez posebno.

   Iako su poslijeratni režimski istoričari, ali kasnije i ostali tvrdili, a svjedoci smo da se to zadržalo i do današnjih dana, da su u 13-julskom ustanku postignuti grandiozni uspjesi, pri čemu je „oslobođena skoro sva Crna Gora“, na objektivan način se može doći do zaključka da su ti stavovi samo djelimično istiniti. Činjenica je da u 13-julskom ustanku većina gradova nijesu bili zauzeti, o čemu objektino pišu pojedini autori, od kojih navodimo i Nikolu N. Tomića („Crna Gora pod okupacijom“): „Ustanak je trajao svega deset dana, za koje su vrijeme ustanici napadali i zauzimali mjesta s manjim italijanskim posadama, dok mjestima sa velikim posadama (Cetinje, Podgorica, Nikšić, Pljevlja, Bar, Ulcinj, Kotor, Herceg Novi, Risan, Perast i Budva) ustanici se nijesu smjeli ni približiti. Takođe se nijesu smjeli približiti ni Plavu i Gusinju, gdje su Arnauti i muslimani bili spremni na otpor. U nikšićkom srezu diglo se na oružje preko pet hiljada ustanika. Oni nijesu imali smjelosti da napadnu italijanski garnizon u Nikšiću, nego se sva njihova akcija ograničila na razoružavanje karabinjerijskih stanica po selima, paljenje opštinskih arhiva, oštećenje željezničke pruge i razgonjenje željezničkog osoblja. Sve operacije u ustanku koštale su ustanike 72 mrtva i 53 ranjena“.

    Navešćemo veličanstvenu pobjedu koju su ustaničke snage pod komandom kapetana I klase Jakova Kusovca (koji će kasnije zauzimati značajne dužnosti u četničkom pokretu), od svega 80-ak boraca Ljubotinjskog i Gornjoceklinskog odreda, izvojevale 15. jula na Košćelama nad daleko brojnijim italijanskim snagama. Tom prilikom u dobro pripremljenoj operaciji u dvanaestočasovnoj borbi bio je poražen motorizovani italijanski bataljon od oko 800 vojnika. Od toga su ubili preko 70 italijanskih vojnika, ranili teže preko 100, a lakše oko 150, kao i zarobili više stotina njihovih vojnika  i oficira. U toj borbi  Ljubotinjskom odredu pripomoglo je i 17 vojnika iz Gornjoceklinskog odreda, od kojih i komunistički rukovodioci Andrija Pejović i Stevan Mašanović. Postoje svjedočenja da se tokom tih dešavanja Peko Dapčević sa jednim brojem komunista nalazio u blizini, na Ublama Ljubotinjskim, na svaka par kolometara od poprišta borbi, i da nijesu učestvovali u borbi. Režimski istoričari ovoj veličanstvenoj pobjedi davali su čisto komunističku notu, a tek u poslednje vrijeme o tome se počilo objektivnije pisati (dr Vladimir Jovićević i dr.).

    Prema komunističkim izvorima izneseni su različiti podaci o broju žrtava na italijanskoj strani julskih dana ustanka u Crnoj Gori, a kreću se od osamsto do preko hiljadu ubijenik, dok je nevedeno da je bilo još više ranjenih, a zarobljenih na hiljade. Ove cifre treba uzeti sa rezervom, jer u tako neobjektivnim izvorima je navedena drastična disproporcija o broju svojih žrtava i neprijateljskih. U julskom ustanku broj žrtava na italijanskoj strani morao je biti veći od ustaničkih, s obzirom da su napadi ustanika na italijanske vojnike bili iznenadni i oni ih nijesu tada očekivali, pa se nijesu za njih bili ni adekvatno pripremili. Za broj zaplijenjenog oružja i oruđa od Italijana postoje dosta precizni podaci i to: 3 hiljade pušaka, 56 puškomitraljeza, 98 mitraljeza, 5 kamiona bombi, 2 barutna magacina, 15 topova, 19 minobacača, uništen je jedan avion, jedan tenk, 81 kamion, 57 motocikla, vojnička oprema, namirnice i dr.

    Uoči julskog ustanka KPJ počinje da mijenja retoriku kako bi pridobila što više ljudi na ustanak i sebe predstavlja kao organizaciju koja će se nesebično staviti na čelo ustanka i to ne navodno radi političkih ambicija i osvajanja vlasti, već da se svi rodoljubi, bez obzira na nacionalnu, vjersku propadnost ili političko uvjerenje udruže i da „jedinstvenom borbom protjeraju omrznute okupatore iz svoje zemlje“. Ovaj kratkotrajni retorički zaokret KPJ je bio samo taktički potez i varka, jer su u praksi djelovali savim suprotno, što će se kasnije u drastičnoj mjeri pokazati. Italijanski okupator je smatrao da je dovoljno da učini povlastice crnogorskom narodu, kako se ne bi bunio ili eventualno izvodio neke veće oružane akcije. Zato u svojim garniznima i posadama nijesu držali brojnije oružane snage, pa uz veliku borbenost, elan i brojnost ustaničkih snaga, jedan broj njih su zauzeti. Međutim, one bolje organizovanije i brojnije nijesu uspjeli ili nijesu ni pokušali zauzeti, kao p.pr. u Baru, Ulcinju, Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Pljevljima. Garnizon u Podgorici nije osvojen i zbog toga što je jedan vroj komunista napustio borbene položaje, bez znanja ustaničke komande, čime su znatno oslabili front, a ukupno i uspješnost operacija na tom sektoru.

   Početni entuziazam ustanika ubrzo je počeo da jenjava, što je bilo očito na primjeru dešavanja oko zauzimanja Podgorice, gdje se ispoljila sva stihijnost i organizacione slabosti u ustanku, pri čemu ustanički talas nije zahvatio sve prostore približnim intenzitetom. Međutim, činjenica je da nijesu samo neki komunisti napustili položaje, već i jedan broj drugih, usljed stihijnosti, nepripremljenosti, slabe kordinacije i komandovanja u jedinicama, kao i jačine italijanskih snaga. Komunisti su prve poteze koje su preduzeli, shodno proklamovanoj ideološkoj orjentaciji, usmjerili na formiranju svojih organa vlasti po zaposjedanju pojedinih teritorija, koje su radi kamuflaže nazvali „narodnim“ organima; zatim, paljenju opštinskih arhiva, i sl, čime su htjeli da pokažu da su oni za revolucionarne promjene i da od njih sve počinje, pa su zato bili za potpuni diskontinuitet  od „trule“ buržoaske vlasti, a za uspostavljanje tzv. diktature proletarijata, i početak obračuna sa svima onima koji nijesu za njihovu ieologiju. Kako su u KPJ bili uvjereni u brzi slom naci-fašizma, uz dominantnu ulogu Crvene armije, to su svoje aktivnosti počeli da usmjerajavaju prema protivnicima revolucionarnih promjera i svime onima koji imaju veze sa „starim“.

     Iako uticaj komunista u svim srezovima Crne Gore nigdje nije bio dominantan, oni su svojom agrasivnom propagandom svuda nastojali da imaju primat, pokazujući da ih sloga i jedinstvo naroda ne zanimaju, već samo situacija koja odgovara njihovim partijskim interesima, bez obzira na loše posledice koje iz toga proističu. Komunisti su vršili političko-propagandne aktivnosti sa ciljem da što više prodru u narod radi plasiranja svojih ideja i jačanja uticaja, težeći da se nametnu kao organizacija koja je „uz narod, a protiv okupatora“, što su vještom propagandom to djelimično i uspjeli, izvodeći akcije kao što su kidanje telefonsko-telegrafskih veza, oštećenje puteva, napadi na žandarmerijske stanice i posade, motorizovane jedinice i sl. To je činili da pokažu kako se oni navodno jedini beskompromisno bore protiv okupatora, pritom se ne obazirući na posledice koje takve akcije mogu izazvati (i to bez ikakve pomoći od Saveznika), i u situaciji kada je okupator najači i svuda je odnosio pobjedu za pobjedom, na svim većim ratištima,.   

(nastaviće se)

(Ubrzo iz štampe izlazi jedna od tri knjige publiciste Miljana Stanišića o tragikama bratoubilačkog rata kod nas od 1941-1945…)

Izvor: Srpska24