Riječ o. Slobodana Jokića o knjizi Jovana Markuša: Ona je odgovor onima koji kažu da nema mjesta Svetosavlju u temeljima savremene Crne Gore

Riječ o knjizi Jovana Markuša „Crna Gora kroz istorijska dokumenta- narod, jezik, crkva, država“, protojereja stavrofor Slobodana Bobana Jokića u Nikšiću, dana 20. februara 

Po hrišćanskom shvatanju ljudska istorija nije prosto sled događaja, već događanje sa jednim određenim ciljem. Zato istorija nije prosto i jedino opisivanje događaja iz prošlosti, već pronalaženje njihovog smisla.

Dolazak Hristov i Njegovo prisustvo u svijetu, uvode novu perspektivu u vrijeme. Vječnost nam se daje u sadašnjosti i svaki trenutak u istoriji poprima eshatološki karakter. Dok je stari Izrailj bio zaokupljen spasonosnim javljanjima Božijim u vremenu i istoriji, u Novozavetnoj Crkvi vrijeme i istorija su usmereni prema vječnosti. Hristos je svojim životom i svojim učenjem, svojom smrću i Vaskrsenjem dao čoveku perspektivu vječnosti, što je u stvari i cilj istorije. Biblijski istoričari posmatraju i ocenjuju prošle događaje u kontekstu konačnog cilja istorije, a cilj je spasenje čovjeka i svijeta u Hristu. To se spasenje ostvaruje u Crkvi i kroz Crkvu, kao sjedinjenje svih ljudi i celokupne prirode sa Bogom u Hristu. Otuda su biblijska i crkvena istorija Božanska istorija. One govore o Božijoj djelatnosti u istoriji radi ostvarenja konačnog cilja istorije, počevši od stvaranja svijeta i čoveka, pa do poslednjeg događaja – oslobođenja čoveka i prirode od grijeha i smrti kroz njihovo sjedinjenje s Bogom u Hristu.

Znači, cilj istorije čovjeka i svijeta za hrišćane je Carstvo Božije, odnosno Crkva obuhvaćena i vođena Hristom i ulazak svijeta u Crkvu kao Carstvo Božije, u kome će on biti oslobođen od smrti.
U knjizi Crna Gora kroz istorijska dokumenta, narod, jezik, crkva, država koja predstavlja jedno ozbiljno i nadasve korisno djelo višegodišnjeg truda njenog autora Jovana Markuša u jednom dijelu upravo govori o jednoj takvoj Crkvi i njenoj istoriji.

Moje izlaganje će ići u dva pravca koja su po meni najbitnija u današnje vrijeme kada govorimo o Crkvi u savremenoj Crnoj Gori. To su kontinuitet postojanja crkve na ovim prostorima sa posebnim naglaskom od samostalnosti srpske arhiepiskopije uspostavljenoj i utemeljenoj prije osam vjekova i kontrinuitet svetosavske tradicije koja je duboko utkana u Crnu Goru.

Ova knjiga kroz razne izvore, dokumenta, činjenice, kopije i ilustracije je potvrda viševjekovnog neprekinutog kontinuiteta bogoslužbenog života Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, sa svim različitim i svetotajinsko-liturgijskim i istorijsko-socijalnim izazovima pred kojima se ona nalazila u svom viševjekovnom postojanju.
Ona je svjedočanstvo da su pravoslavlje i Crkva u Crnoj Gori prisutni od 4. vijeka kada se datiraju počeci hrišćanstva na području današnje Crne Gore, preko drevnih episkopija Dioklijske, Risanske, Skadarske i Rascijske, preko Svetoga Save i Episkopija Zetske, Humske i Budimljanske, cara Dušana kada je i uzdignuta u rang mitropolije, a uvijek u kanonskom pripadanju i jedinstu pomenutih eparhija Arhijepiskopiji Žičkoj, potom Arhijepiskopiji Pećkoj i Pećkoj Patrijaršiji, tj. Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi. I upravo mnoštvo svejedočanstva ovog kontiniuteta donosi nam Markuš u svojoj knjizi.

Tu ćemo naći da je sveti Sava je osnovao Zetsku, Humsku i Budimljansku Episkopiju 1219. godine. Zetska je usled različitih okolnosti više je puta mijenjala svoje sjedište. Prečista Krajinska manastir, manastir Vranjina na ostrvu na Skadarskom jezeru sve dok vladari iz dinastije Crnojevića ne prenesu sjedište Zetske Episkopije, odnosno Mitropolije, na Cetinje gdje 1484. godine podižu i manastir gdje je njeno sjedište i mjesto ustoličenja njenih mitropolita do danas.
Nakon 1776. godine pa sve do početka 20 vijeka, Mitropolija ostaje jedini dio Pećke patrijaršije koji nije priznao vlast fanariota. Najjasniji dokaz za to je titula egzarha Pećkog trona koju nose cetinjski mitropoliti još od 1750. godine. Nakon 1922. godine i dobijanja tomosa od Carigradske patrijaršije, obnavlja se jedinstvena Pećka patrijaršija sa Mitropolijom kao sastavnim dijelom. U ovoj knjizi naći ćemo još da je Mitropolit Vasilije u svojoj Istoriji Crne Gore nabrojao sebe sa ostalim arhijerejima pećke patrijaršije. Dalje nalazimo da je prvi pomen u istoriji Crne Gore iz 1504. kada se zetski mitropolit tituliše kao crnogorski i primorski. Ovaj zapis mitropolita Romana a faksimil tog zapisa nalazimo u Markuševoj publikaciji je iz rukopisne knjige Molitvenik koji se danas nalazi u bečkoj nacionalnoj biblioteci. Iz vatikanskih dokumenata iz 1640. i 1643. jasno se vidi da je mitropolija crnogorska tih godina dio Pećke patrijaršije. Nakon 1922. godine i dobijanja tomosa od Carigradske patrijaršije, obnavlja se jedinstvena Pećka patrijaršija sa Mitropolijom kao sastavnim dijelom.
Sveti Sava je vjekovima duboko utkan u crkveno, crkvenopravno, prosvjetno, književno, jezičko i kulturno biće Crne Gore. Formiranje kulta svetog Save u srednjovjekovnoj Zeti, Boki, Polimlju, Humu i ostalim krajevima današnje Crne Gore otpočelo je veoma rano i ima svoj kontinuitet kroz vjekove do današnjih dana.
Prije svega u istorijskoj nauci je poznato da je Stefan Nemanja otac svetoga Save rođen u Ribnici, na ušću rijeke Ribnice u rijeku Moraču, u današnjoj Podgorici, gdje su i danas vidljivi ostaci zidina grada. Zapis iz životopisa svog oca Stefana Nemanje tj. svetog Simeona Mirotočivog glasi: „Neka vam je znano o ovom blaženom ocu našem ktitoru gospodinu Simeonu, od rođenja njegova do smrti. Rođenje njegovo bilo je u Zeti na Ribnici.
Osim te činjenice postoje mnoga svjedočanstva koja nam prenosi Mrkuš a koja nesumnjivo govore o značaju i prisustvu svetog Save u našem narodu u Crnoj Gori. Svetosavska i tradicija Nemanjića u Crnoj Gori je velika. Međutim, ono što je najznačajnije je to da je Sveti Sava svome narodu u Crnoj Gori ostavio najpouzdaniju vrijednosnu orijentaciju, i to orijentaciju oko oltara i Hristove žrtve, odakle ishodi sve što je vezano za svetog Savu i Svetosavlje. I upravo oko oltara kao mjesta Liturgijskog sabranja iz kojega sve izvire i u koji sve uvire, sveti Sava je proslavljan kao zaštitnik naroda i države.
Ova knjiga je i najnovija potvrda kroz koju ćemo vidjeti da kada govorimo o Crnoj Gori i proslavljanju i uticaju svetoga Save da nijedna ličnost nije više prisutnija no što je djelo i misao Svetoga Save na čitavom prostoru današnje Crne Gore. Korijeni njegovog djela su duboki i genetski su usađeni u dušu naroda. Ti korijeni su raznovrsni i mnogobrojni.
U Cetinjskom ljetopisu se kaže da je Sveti Sava osnovao arhiepiskopiju u Zeti 1220. godine. U kalendarima Molitvenika/ Trebnika kako Vukovićevom iz 1538/40, tako i Crnojevića iz 1495/6, upisani su u januaru sveti Sava Srpski, u februaru sveti Simeon Mirotočivi. Dakle, nesporno je da se i u vrijeme Crnojevića liturgijski proslavljao sveti Sava i ostali svetitelji svetorodne loze Nemanjića. Sve to nalazimo u ovoj knjizi koju predstavljamo. Nalazimo i fotografije stranica službe sa ikonama svetitelja u Prazničnom mineju, koji je takođe štampao Božidar Vuković 1536-38. Dalje je Markuš publikovao stranice kalendara od Grlice do kalendara vlade u izgnanstvu u kojima je upisam molitveni spomen Nemanjića. Dalje ćemo naći mnoge pomene i proslave Svetoga Save u pjesama, ustavima, i ustrojstvima škola, čitankama, nastavnim udžbenicima, proslavama i državnim a naročito školskim slavama počev od knjaza Danila pa sve do kralja Nikole. Treba napomenuti da Crkava i manastira njemu posvećenih u Crnoj Gori je znatan broj i da najveći broj hramova i manastira posvećenih svetom Savi u eparhijama Srpske pravoslavne crkve se nalazi u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj, a teritorijalno na Crnogorskom primorju.
Što se tiče svetovnog proslavljanja u ondašnjoj Kneževini Crnoj Gori, proslavljen je sveti Sava prvi put na Cetinju 1856. Čula se himna „Uskliknimo s ljubavlju svetitelju Savi“. Kasnije, kako su se osnivale škole, naročito od 1884, sveti Sava proslavljao se redovno kao školski patron.
Mnogobrojne freske i ikone ovoga svetitelja nastale su u Crnoj Gori. Najpoznatija je njegova ikona u manastiru Morači gdje su predstavljene scene iz njegovog života.
Temelj crkvenog postojanja jeste da vjerno predstavlja i za svako novo doba i okolnosti nanovo tumači volju i poruku svoga osnivača, ne samo u njenom ishodištu, nego u svakom trenutku kontinuuma u kome su ta volja i poruka bile projavljene. Istoriju tradicije proučavamo ne zato što smo zainteresovani da oživimo mrtvu prošlost, već da bismo promovisali savremeno razumevanje hrišćanskog života u okvirima njegovog porijekla i razvoja. Iz svega prikazanoga u ovoj knjizi jasno da djela i doprinos svetoga Save prevazilaze granice njihovog vremena, zadobijajući svevremeni značaj za buduća pokolenja i njihove egzistencijalne probleme.
Iz svega rečenog jasno je da je Pravoslavna Crkva je primila svoju veru od Otaca Crkve. Njena vernost učenju Otaca čini temelj njenog identiteta.

S obzirom da mitropoliti Crnogorsko-primorski nikada nijesu doveli u znak pitanja taj izvorni crkveni poredak, apostolsko prejemstvo i zajedništvo; s obzirom da nijesu sami tražili položaj u kome su se našli, nego im je nametnut silom prilika; s obzirom da su sve činili što je bilo do njih da se uspostavi ponovni normalni crkveni poredak za njih možemo reći i da su bili i da su i danas na pitu svetih otaca Crkve.
Crkva hodi unutar kovitlaca istorijskih promena, držeći svoj pogled ka poslednjim događajima, ka viziji Carstva Božjeg. Koliko međutim, Crkva ostaje verna ovoj viziji, toliko više šanse ima da preživi u istoriji.
Bez obzira na izuzetno složene okolnosti u okviru kojih se odvijao crkveni život u Crnoj Gori on je bio uvijek u procesu uzrastanja nekada većem a nekada manjem, i izgrađivanja Tijela Hristovog. Ova knjiga je najbolji odgovor onima koji osporavaju današnjoj Mitropoliji crnogorsko-primorskoj i eparhijama da su nastavljači kontinuiteta one tri svetosavske eparhije koje smo pomenuli. Ona je najbolji odgovor onima koji žele da umanje ili skroz da izbrišu činjenicu da je Crkva kroz istoriju Crne Gore bila narodna i državotvorna, da je ona stvarala i uobličila i osveštavala tradicionalni identitet našeg naroda i države. Ona je najbolji odgovor svima onima koji smartaju da je svetosavlje fundamentalizam i velikosrpska religija bez Boga. Ona je odgovor i onima koji kažu da nema mjesta Svetosavlju u temeljima savremene Crne Gore.

Na kraju da zaključim da ovde u ovoj knjizi je bilo istraživanje istraživača iz prve ruke; bilo je kao da se posmatra grnčar za njegovim točkom, i duboko se osjeća kreativnost istraživačkog rada. Svijet istoričara i istraživača ne postoji tako da ga svako vidi, već neko ga mora prizvati u postojanje iz bezobličnih magli prošlosti, što je Matica Srpska društvo članova u Crnoj Gori uspjela ovim svojim velikim izdavačkim poduhvatom. I baš na samome kraju zaključujemo da Markuš radio sa najvećom objektivnošću i bez ikakvog prikrivenog motiva, izuzev želje da se služi Bogu kroz služenje njegovom narodu.