Rođenje Presvete Bogorodice – Slava Cetinjskog manastira

Jovan B. Markuš

Sjedište Mitropolije nalazi se u Cetinjskom manastiru od njegovog osnivanja do današnjih dana. Gospodar Zete knez Ivan Crnojević podigao je manastir Rođenja Presvete Bogorodice na Cetinju 1484. godine kao sjedište Zetske mitropolije. Njegovo osnivanje dešava se u epohi pada Carigrada (1453), kada se mala Zetska država, napadnuta od moćne Osmanlijske imperije, povlačila iz ravnice oko Skadarskog jezera u teže pristupačne predjele, tražeći spas za svoj opstanak. Taj istorijski i po mnogo čemu prelomni događaj, jedan je od najznačajnijih datuma istorije Mitropolije crnogorsko-primorske i Crne Gore.

Osnivanje Cetinjskog manastira knezom Ivanom Crnojevićem (1484) i prenos stolice Zetskih mitropolita, zajedno sa prestonicom Zete, na Cetinje, nestanak države Zete (1499), doprinijeli su da Cetinjski mitropoliti, pored apostolsko-crkvenog služenja, preuzmu na sebe, već od XVI vijeka, i svenarodnu brigu. To naročito važi za vrijeme svetorodne loze Petrovića.

Stari Cetinjski manastir na Ćipuru koji je podigao Ivan Crnojević  srušen je od strane Mlečića 1692.g, pri upadu Sulejma-na Bušatlije na Cetinje. Obnovljen je od strane mitropolita Danila Petrovića početkom XVIII v. Tada je obnovljen u blizini srušenog, na mjestu gdje se najvjerovatnije nalazio  dvor  Crnojevića, pri čemu su sa starog zdanja preneseni ktitorski natpis koji se nalazi iznad ulaznih vrata hrama, kapiteli na manastirskom konaku i grb Crnojevića uzidan u spoljnu stranu oltarske apside crkve Rođenja Presvete Bogorodice.Iako je od svog obnavljanja  bio na velikim iskušenjima, paljen i rušen nekoliko puta, od tog vremena, pa do danas, ova episkopska stolica potvrdila je svoju apostolsku misiju.

U Crnoj Gori teokratija je bila prisutna duže od tri stoljeća. Cetinjski mitropoliti postaju i vladari, gospodari državice koja se formirala oko Cetinjskog manastira, a pritom i nosioci obnoviteljne „ideje“ slaveno-serbskog carstva i Pećke Patrijaršije, kao njeni egzarsi od 1750. godine (tu su izuzetnu ulogu imali Sveti Petar I Cetinjski i Sveti Petar II Lovćenski tajnovidac).  Tako se, zaista, u jednom periodu, među zidinama Cetinjskog manastira nalazila, pored duhovne, i sva zakonodavna, sudska i izvršna vlast Crne Gore. I iz tih razloga moglo bi se reći da je Cetinjski manastir jedinstven u čitavoj pravoslavnoj Vaseljeni, jer je u najtežim istorijskim previranjima na prostoru Crne Gore,  zapravo bio i manastir, grad, i država,  o čemu svjedoče manastirska  zdanja i institucije koje su u njima radile.

Od osnivanja Cetinjskog manastira kao sjedišta Zetske mitropolije, cetinjski mitropoliti su istovremeno i njegove starešine. Među njima bilo je svetitelja, ispovjednika, mučenika, velikih pjesnika, književnika, istoričara, filosofa, prevodilaca, crkvenih organizatora i velikih državnika. Prema dosad poznatim podacima, današnji Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović je četrdeseti starešina Cetinjskog manastira od njegovog osnivanja.

Ono što daje posebno mjesto Cetinjskom manastiru jeste Obodsko-cetinjska štamparija, prva ćirilska južnoslovenska štamparije u XV vijeku. Njeno osnivanje dešava se u epohi  pronalaska štampe (štampanje Gutenbergove Biblije, 1455) Na njenom ćirilo-metodijevskom jeziku srbuljske (srpske) recenzije utemeljena je sva potonja prosvjeta, pismo, jezik, književnost, bogoslovlje Crne Gore

Život manastira

Od 1484. godine, kada je blagovjerni knez Ivan Crnojević sazdao manastir, pa sve dok ga Mleci nijesu srušili (1692), Cetinjski manastir je predstavljao bogatu i plodnu opštežiteljnu zajednicu, a istovremeno i mitropolitsko sjedište. Od 1701. godine, kada ga je obnovio utemeljivač svetorodne loze Petrovića, mitropolit Danilo I, pa gotovo do kraja XIX vijeka, manastir je bio prvenstveno mitropolitsko i državno sjedište, te je i život u njemu bio tome prilagođen i time omeđen. I poslije razdvajanja svetovne od duhovne vlasti, do kojeg je došlo po upokojenju Sv. mitropolita Petra II (1851), manastir i dalje na prvom mjestu služi kao episkopski dom.

Pod utiskom takve viševjekovne uloge Cetinjskog manastira, ljudi su najčešće previđali da je on sazdan, kao i sve ostale monaške zajednice, prevashodno radi molitvenog oblagodaćenja i onih koji u njemu žive i vjernih, koji u njemu vide oslonac i obrazac pravoslavne vjere i pravoslavnog življenja – da je on prije svega molitveno mjesto, a tek onda mitropolitsko sjedište, kulturno-istorijski spomenik, administrativni centar, prostor za kulturna dešavanja, pokloničko mjesto… Neprekidno ispunjavajući svoju duhovno-prosvetnu misiju, monasi Cetinjskog manastira su od prvoga dana u skladu sa svojim mogućnostima, radili i na opismenjavanju i učenju osnovnim istinama pravoslavne vjere mladih pokoljenja Crne Gore. Pri Cetinjskom manastiru od samog njegovog nastanka, kao mitropolitskog sjedišta, radila je manastirska škola. Cetinjski manastir sa svojim starešinom – Mitropolitom i monasima i u najtežim vremenima borbe za opstanak i očuvanje svetinje bio je glavni duhovno-prosvetni stožer i čuvar narodne duše, svijesti i savjesti. O tome dovoljno govori činjenica da su u XIX vijeku osnovane i radile pod okriljem Cetinjskog manastira: Osnovna škola, Bogoslovija, Gimnazija, Bogoslovsko-učiteljska škola i Djevojački institut.

 Svetinje

U Manastiru se danas čuvaju velike svetinje hrišćanske vaseljene. Pod svodovima  Cetinjskog manastira  nalaze se mošti mnogih nebeskih zastupnika. Među njima su mošti Svetog Petra I Cetinjskog, Svetilnika  Pravoslavlja i u svoje i u naše vrijeme, koji je ovdje, kao pastir dobri neumorno brinući o svom stadu, uzrastao „u mjeru rasta visine Hristove“ i zadobio neuvenljivi vijenac slave. Manastir Rođenja Presvete Bogorodice, pod vječnim pokroviteljstvom Prisnodjeve, isklesao je na kamenu podvižničkog življenja i druge svetitelja: Svetog Vasilija Ostroškog, koji je svojevremeno bio đakon u Cetinjskom manastiru i čije su i mošti jedno vrijeme boravile u njemu, kao i  Svetog Petra II Lovćenskog tajnovidca, čijim stopama, kao i njegovog svetog strica, osvećena je svaka stopa manastira

Cetinjski manastir pored mnogostranih plodova njegovog djelovanja, zadobija danas još više na značaju prisustvom u njemu tri znamenite drevne hrišćanske svetinje: ruke Sv. Jovana Krstitelja, dijela Časnog Krsta i čudotvorne ikone Majke Božije, zvane Filerimos (privremeno utamničene u cetinjskom Narodnom muzeju), slikane po predanju Apostolom i Evanđelistom Lukom. Ove svetinje su živi svjedoci istorijskog događaja koji se desio prije nešto više od 2.000 godina. One, prošavši od Sevastije i Efesa do Carigrada i Rodosa, od Jerusalima i Malte do Petrograda i Beograda, Promislom Božjim skrasile su se na Cetinju, u gradu gdje su svi hramovi posvećeni Rođenju Presvete Bogorodice.  Njima Cetinjski manastir zaista stiče vaseljenski značaj

Riznica Cetinjskog manastira

Burna i bogata istorija ovih prostora zavještala je kroz vjekove budućim pokoljenjima crkveno blago neprocjenjive vrijednosti. Dio tog blaga se čuva u riznici Cetinjskog manastira, koja je nastala kad i sam manastir,1484. godine. Stvarana i čuvana vjekovima, riznica je živo svjedočanstvo teških vremena mukotrpnog bitisanja nekadašnje drevne Zetske mitropolije, a zatim Mitropolije crnogorsko-primorske. Riznicu Cetinjskog manastira po bogatstvu, kulturno-istorijskim i umjetničkim vrijednostima smatraju jednom od najznačajnijih ne samo u Crnoj Gori već i na širim prostorima.

Zbirka rukopisa, kao cjelina, u umjetničkom smislu je najvredniji dio riznice Cetinjskog manastira. U njoj se nalaze primjerci rukopisa koji su nastajali od kraja XIII pa sve do početka XIX vijeka.

Riznica Cetinjskog manastira posjeduje izuzetno dragocjenu zbirku starih štampanih knjiga, među kojima su primjerci Oktoiha prvoglasnika iz 1494, iz štamparije Crnojevića, koja je radila pod svodovima Cetinjskog manastira (1493–1496). Zbirka sadrži primjerak prve ćirilske štampane knjige iz 1491. godine, Krakovski časoslov iz štamparije Švajpolta Fiola, zatim knjige iz venecijanskih štamparija Božidara i Vićenca Vukovića, Jerolima Zigurovića, Stefana Marinovića Skadranina, Mrkšine crkve i drugih. Brojna zbirka okovanih Jevanđelja u riznici Cetinjskog manastira sadrži reprezentativne primjerke domaćeg i ruskog zlatarstva. Riznica Cetinjskog manastira posjeduje i brojnu zbirku ikona. Najveći broj njih potiče iz XVII, XVIII i XIX vijeka. Pored knjiga i ikona, u riznici se čuvaju zbirke obrednih predmeta, crkvenog veza, vladičanskih odeždi, gramata, pečata, odlikovanja, umjetničkih slika i drugog. U ovoj bogatoj zbirci ističu se predmeti koji se odlikuju ljepotom umjetničke i zanatske izrade kao što je izuzetni duborezni i okovani krst vladike Rufima, rad majstora Đura Čajničanina iz 1634. godine. U zbirci dragocjenosti od tekstila značajem i ljepotom umjetničke i zanatske izrade izdvaja se kruna Svetog kralja Stefana Dečanskog iz XIV vijeka, dok su u zbirci crkvenog veza posebno značajni i lijepi primjerci: epitrahilj Svetog Save iz XII vijeka i aer (vozduh) manastira Mileševe, rad dijaka Georgija iz 1660. godine. Bogata je i vrlo reprezentativna zbirka odeždi crnogorskih vladika iz dinastije Petrovića, rađena od finog brokata sa zlatovezom.

Manastirska zdanja

Cetinjski manastir  posjeduje zdanja koja se nalaze u sklopu prestonog Cetinja, kao i ona na manastirskim imanjima – metosima, van same prestonice. U poglavlju o Manastirima mitropolije crnogorsko – primorske dat je spisak i hronologija nastajanja i obnove objekata Cetinjskog manastira, a veoma detaljan prikaz istorijata u nedavno objavljenoj  monografiji  ,, Cetinjski manastir Rođenja Presvete Bogorodice 1484 – 2014 “( Cetinje, 2014)

Zaključak

Manastir Roždestva Presvete Bogorodice, bio je i ostao, kroz svoje više nego petovjekovno zračenje i kroz sva iskušenja, jedno od rijetkih crkvenih, kulturno-prosvjetnih i narodno-državotvornih središta, ne samo kod nas, nego i šire u svepravoslavnoj, odnosno svehrišćanskoj vaseljeni. On je cetinjsku pustinju preobrazio u svetilište slično onome svetog grada Jerusalima, u našoj pak pomjesnoj Crkvi, po ulozi i značaju, pripada mu, kao manastiru, takoreći prvo mjesto poslije manastira Pećke patrijaršije. Taj značaj dobio je time što je od samog osnivanja do danas bio sjedište Zetske, potonje Cetinjske mitropolije.