Srbija i Republika Srpska: Istorija i duhovnost kao temelj jedinstva (2. deo)

Autorski tekst prof. dr Gorana Vasina za sajt KCNS:

Kada je voljom Porte ukinuta Pećka patrijaršija 1766, Srpska crkva nije prestala da postoji. Ona je i posle toga ostala najvažnija srpska institucija na teritoriji Habzburške monarhije i Osmanske carevine. U Monarhiji ona ostaje da funkcioniše kroz Karlovačku mitropoliju, u Crnoj Gori kroz Cetinjsku mitropoliju, a u Turskoj sa nizom eparhija koje su bile pod jurisdikcijom Carigradskog patrijarha. Duhovno jedinstvo, sasluživanje i međusobne veze nikada nisu prekinute, što će posle burnih dešavanja u 19. veku i tokom Velikog rata 1914–1918. dovesti do obnove Srpske patrijaršije 1920. godine. Oblasti su se ponovo ujedinile na temeljima kanonskog i istorijskog prava koje je postojalo mnogo pre 1766. godine.

Veliki broj primera svedoči o duhovnoj i kanonskoj povezanosti Srba koji žive na pomenutim teritorijama. Petar Prvi Petrović Njegoš, srpski vladar Crne Gore, koji je kanonizovan kao Sveti Petar Cetinjski, hirotonisan je 1784. u Sremskim Karlovcima od strane mitropolita Mojsija Putnika. Na taj način je jedinstvo naslednica Pećke patrijaršije potvrđeno, kao što će biti slučaj u značajnom broju primera saradnje tokom 19 veka. Iz Karlovaca će na Cetinje stizati crkvene knjige, obrazovani sveštenici da pomažu razvoj bogoslovlja u Crnoj Gori. Knjige će iz Karlovaca stizati i u srpske crkve i manastire u eparhijama pod vlašću Carigradske patrijaršije.

Tokom 19. veka Crkva je bila čuvar tradicija, srpskog identiteta i duhovnosti, uspomena na vreme srpske srednjovekovne države. Srpska crkva u 19. veku susretala se sa velikim brojem teškoća i izazova. Spoljna politika Velikih sila značajno je uticala na položaj Srba, samim tim i Crkve. Pogled na celinu Srpske crkve jasno svedoči da je u očima Beča, Carigrada ili Moskve potpuno jedinstvo Srba ostvareno pod okriljem najznačajnije duhovne institucije i uporišne tačke srpskog identiteta. Stoga je u eri rešavnja srpskog pitanja u dugom 19. veku Crkva bila višestruko povezana s ovim procesima. Velike sile nisu često štedele ni vreme ni sredstva da se upliću u rešavanje crkvenog a samim tim i nacionalnog pitanja na Balkanu i jugoistoku Evrope. U vremenima saradnje Habzburške monarhije i Rusije, do Krimskog rata, značajan uticaj među pravoslavcima dolazio je iz ruske sredine. Od Pariskog mira 1856. Habzburška monarhija je krenula u širenje svog interesa i drugačijeg pogleda na svoje mesto u geopolitici tog vremena.

Poseban interes dela bečkih elita ogledao se u geopolitičkom razdvajanju oblasti koje su bila pod jurisdikcijom srpske crkve, zbog uticaja koji su stizali iz Karlovaca, Cetinja, Beograda, ali i sve više iz Mostara i Sarajeva. Od početka Srpskog ustanka, podsetimo, Mitropolit Stefan Stratimirović ima važnu ulogu u koordiniranju ustaničke diplomatije do 1807. Knez Miloš je kasnije tokom svoje prve vladavine 1815–1839. tražio podršku od Stratimirovića i dobio na preporuku iz Karlovaca Petra Jovanovića da u organizacionom smislu reformiše autonomnu Crkvu u Kneževini Srbiji. Mitropolit Josif Rajačić je izvikan i proglašen za Srpskog patrijarha na Majskoj skupštini 1848, ali njegovo zvanje nisu priznale pomesne Crkve. Ipak, u politici Dvojne monarhije bilo je pokušaja da se zvanje patrijarha upotrebi da se Crna Gora i Srbi u Bosni i Herecogovini jače dovedu pod uticaj Beča. Patrijarh Rajačić je vešto izbegao ovaj ozbiljan problem.

Glavni pravci politike Beča prema Srpskoj crkvi bili su vidljivi u periodu 1864–1885. Najpre je Rumunska mitrpopolija 1864. izdvojena iz sastava Karlovačke mitropolije, potom su Dalmacija i Bukovina (1870–1871) sastavljene u jednu eparhiju sa središtem u Beču. Od svog formiranja Karlovačka mitropolija bila je nadležna za sve pravoslavce u Monarhiji, čime se jasno išlo na suženje njenog uticaja. Tokom Velike Istočne krize 1875–1878, pored saglasnosti Sinoda Karlovačke mitropolije, Sarajevska mitropolija nije uključena u njen sastav. Pored dugih i teških razgovora, Dvor je odlučio da srpske eparhije u Bosni i Hercegovini budu pod duhovnom jurisdikcijom Carigrada a ne Karlovaca, što je ozvaničeno Ugovorom iz 1881. Nedugo zatim, pod pritiskom Ugarske vlade, za Karlovačkog mitropolita je imenovan protiv odluke Srpskog sabora German Anđelić 1882. Sledeće godine, nekanonskom smenom mitropolita Mihaila u Kraljevini Srbiji pokušao se istisnuti uticaj Rusije iz crkvenih poslova u Kraljevini Srbiji. Tokom 1885. sarajevsko-dabrobosanski mitropolit, čuveni Hadži Sava Kosanović, smenjen je voljom Benjamina Kalaja zbog svojih veza sa Rusijom i Srbijom. Tako se pitanje položaja  Srpske crkve rešavalo u sklopu nadmetanja i zakulisnih igara Velikih sila. Ideja Benjamina Kalaja da spreči jačanje i širenje kulta Svetog Vasilija Ostroškog i Tvrdoškog posebno je signifikantna u tom smeru. Na taj način se od 1890-ih srpski arhijereji i sveštenici u Bosni i Hercegovini nalaze u još važnijoj ulozi podizanja velelepnih Sabornih hramova u Mostaru (ovaj hram srušen je 1992, sa vladičanskim dvorom i bibliotekom; trenutno je u fazi obnove, prim. aut.), Sarajevu, Tuzli i desetinama drugih crkava koje su zaživele posle osmanske vladavine.

U vremenu od aneksije Bosne i Hercegovine 1908. položaj srpske crkve nije bio lak. Pod prismotrom policije, osumnjičena za velikosrpsku propagandu, uvek se nalazila na meti potencijalnih političkih napada. Slično je bilo stanje i u Karlovačkoj mitropoliji gde je ukidanjem autonomije 1912. godine i smrću patrijarha Lukijana 1913. godine stanje bilo takođe loše i nezavidno. Veliki rat doneo je progone, hapšenja i internacije sveštenika posebno u Bosni i Herecgovini. Do 1918. prema popisu u dabrobosanskoj eparhiji je ubijen jedan sveštenik, a devet je umrlo. U zahumsko-hercegovačkoj je bilo četvorica ubijenih, devet umrlih, u tuzlanskoj trojica ubijena, četrnaest umrlih, u banjalučkoj trideset i tri umrla sveštenika, odnosno ukupno 73 umrlih/ubijenih sveštenika. Posle atentata, od 343 sveštenika u logorima je završilo čak 165.  Materijalna razaranja crkava u okupiranoj Srbiji takođe su bila velika. Još na početku ratnih operacija austrougarska vojska je 1914. rušila hramove i otimala dragocenosti pa čak i voštane sveće, o čemu postoje materijalni izvori.

U vremenima 20. veka Crkva je prošla veliko stradanje u oba svetska rata i tragedijama 90-ih godina. Pogromi nad Srpskom crkvom nastavljeni su i u 21. veku, često naočigled Velikih sila. Genocid nad Srbima u NDH, posebno na teritoriji Bosne i Hercegovine, doveo je do uništavanja velikog broja hramova, ubistava episkopa i sveštenika na najsvirepiji mogući način, a nekada slavne srpske crkvene opštine u Sarajevu i Mostaru bile su posebno na udaru. Srušen je Saborni Hram u Banjoj Luci (obnovljen 2004, prim. aut.). Paljenja crkvenih arhiva posebno su trebala da unište sećanje na srpsko postojanje na prostorima Bosne i Hercegovine, što se unekoliko ponovilo i prilikom raspada Jugoslavije, posebno sa srpskim crkvama i manastirima u zapadnoj Hercegovini i centralnoj Bosni. Veliki broj sveštenika i njihovih porodica nalazi utočište na teritoriji Srbije, baš kao i tokom Drugog rata. Upravo stradanja Srpske crkve 1914–1918, 1941–1945, 1991–1995, 1999–2004 pokazuju koliko je duhovno jedinstvo ključni simbol i objedinjujuća snaga na svim prostorima gde žive Srbi. Istorija Srba kroz istoriju Crkve pokazala je mnogo puta u svakom hramu, manastiru, crkvištu da može da se pronađe razumevanje, reč, razgovor, podrška, što je svakako jedan od glavnih razloga pokušaja značajnog uništvanja SPC u 20. veku.

Srbija i Republika Srpska, koje se nalaze u duhovnom jedinstvu i istoriji SPC, posebno u poslednjoj deceniji, pokazale su koliko u svakodnevnom životu simbolički znači obnova hramova, manastira, potom liturgijska sabranja, ali i sećanja na zajedničko stradanje kao neraskidivi deo istorije SPC. Upravo pomenuta stradanja u dva svetska rata i tokom raspada Jugoslavije dodatno pojačavaju duhovne veze i osećaj jedinstva. Velelepne litije, okupljanja oko praznika koje podsećaju na prošla vremena i dane kada se stradalo zbog vere posebno u NDH, svedoče naznačenu činjenicu. Danas su otpor okupaciji ali i borba za viši ideal slobode takođe poveznica sa delom crkvenih manifestacija, što je do pre koju deceniju bilo nezamislivo ili strogo zabranjeno. Srbija i Republika Srpska u svojoj istoriji i duhovnosti imaju zajednički podsetnik da je temelj jedinstva u samim osnovama postojanja Srba kao naroda na ovim prostorima u istoriji SPC, uz poruku mira i poziva na bratsko i prijateljsko uvažavanje i postojanje tolerancije, poziv na poštovanje svakog čoveka dobre volje i svih onih koji žive zajedno (vekovima) sa Srbima. Kult Svetog Vasilija Ostroškog i Tvrdoškog jedan je od primera objedinjavanja, ne samo u okvirima SPC, već i mesto poštovanja od strane rimokatolika i muslimana. Mnogo je takvih mesta koje mogu da okupe i ujedine na mostu duhovnosti. U tom smislu treba graditi međusobne odnose, jer kroz temelj duhovnog jedinstva postoji i temelj zajedništva, mira, prosperiteta, saradnje i uvažavanja u čitavom regionu.