Sreten Ćeranić: Spartanci i Heloti

Piše: Sreten Ćeranić

Tekst je napisan kao znak podrške o. Ognjenu Femiću.

Decenijama, čak i preko jednog vijeka, traje propaganda koja Crnu Goru naziva srpskom „Spartom”, hajdučke i – uglavnom epski naduvene – vojničke borbe ovdašnjeg življa. Mnogi stručnjaci za Crnu Goru, počevš od korifeja srpskog reintegralizma pokojnog prof. Predraga Vukića do svih današnjih – saglasni su u tezi da je to „spartanstvo" korijen crnogorske hrvatizacije.

Ono što protagonisti tog crnogorskog spartanstva ne znaju jeste istorija i srž Sparte. U pitanju je bio jedan od liberalnih polisa, čiji je raskalašni način života odveo ka totalitarizaciji društva, prilikom koje je Sparta pretvorena u disciplinovan vojnički sistem. Da bi se razumjela potreba za uvođenjem onovremene diktature, vrijedi vidjeti sastav Sparte. Tamošnje stanovništvo se dijelilo na Spartance i Helote, odnosno na stanovništvo koje je Spartu napravilo i proširilo; i na ono stanovništvo koje su Spartanci porobili. Dok su Spartanci uživali u blagodetima, za to vrijeme su Heloti robovsku radili na njihovim poljima. Mladim Spartancima, kao svojevrsan test zrelosti, bilo je mučenje Helota. O svemu tome piše Tukidid u svom djelu o istoriji Sparte. Taj odnos je izazivao pobunu Helota, i onda je spartanska aristokratija zavela totalitarni režim, praćen stalnim napadima na Helote i neposlušne Spartance.

Ako se prisjetimo kako je tekao razvoj Crne Gore, vidjećemo da je jedna grupacija – starocrnogorski glavari odani dvoru Petrovića – sticajem istorijskih okolnosti uspjelo da napravi državu, i počne da je širi na brdska i hercegovačka plemena. To širenje se vodilo propagandom pomenutog „spartanstva”, i ponekad je dobijalo monstruozne oblike. Sjetimo se samo knjaza Danila Petrovića – poharu Kuča je pravdao „državom“, a gnusni čin silovanja pod Ostrogom je pravdao željom da „Bjelopavlići budu junaci kao Katunjani". Dalje širenje te države, na čelu sa Danilovim sinovcem Nikolom, nastavljeno je po zadatim premisama „spartanstva” odnosno petrovićkih dvorjana, i ostalih. Dok je crnogorski dvor živio raskalašno, a sa njima i dio stanovništva iz stare Crne Gore, brdska i hercegovačka plemena su naglo siromašila. U to vrijeme je, a ne danas, nastala izreka da „više vrijedi krštenica s Čeva, nego diploma iz Beča“. Svaki glas pobune je nemilosrdno gašen. O tome svjedoče sve žrtve tog režima. To je izazvalo reakciju – oličenu u formiranju antirežimskih pokreta, na koncu sabranih u Narodnu Stranku, čiji su pokretači i glavni simpatizeri izveli detronizaciju Nikole Petrovića i čitave onovremenih crnogorskih „spartiota". Zelenaški potomak i srpski integralista dr Aleksandar Stamatović je taj otpor Petrovićima nazvao „zaostalim vjetrom evropske demokratizacije“ prilikom koje se Ujedinjenje nametnulo kao jedina alternativa.

Docnija istorija je opštepoznata, oživljena u poslednjih 25 godina: Ti „Spartanci“ su se stavili na raspolaganje svim okupatorima, pa kasnije nekako volšebno završili među komunistima i iz tog njihovog „spartanstva“ proizveli novu naciju kao antipod srpskom lokalnom i sveukupnom nasleđu. Vrijedi pogledati sudbinu teoretičara novocrnogorstva – Savića Markovića Štedimlije, koji je umjesto denacifikacije posle Drugog svjetskog rata, bio aktivan učesnik procesa povodom rušenja Njegoševe kapele; ili izvjesnog Sava Čelebića, koji je 1941. raširio italijansku zastavu na Petrovdanskoj skupštini, da bi 1945. dočekao kao general NOB-a.