Srpska ćirilica – istina i falsifikati

Piše: prof. dr Jelica Stojanović

Ima jedno i jedinstveno pismo koje se zove imenom svog (srpskog) jezika, a to je srpska ćirilica. Nema na svijetu primjera da je za ime jezika (srpski) tako imenom vezano i ime pisma (srpsko pismo, ćirilica) kao što je povezano ime srpskog jezika i srpskog pisma (ćirilice). Istorija srpskog pisma vezana je za pojavu slova koje jedino ima srpski jezik, a to je slovo ć. Nema ni jednog slovenskog (ni svjetskog) jezika da ima ovo slovo, osim srpskog. I ono je znak srpskog jezika. Imaju ga i Miroslavljevo jevanđelje (Hum), i Povelja Kulina bana (Bosna) i Hilandarska povelja Stefana Nemanje (Raška), sve srpski spomenici do kraja 12. vijeka. Lijep pokazatelj jedinstva prostora srpskog jezika. A ovo slovo u svojoj osnovi ima i krst, i crkvu! I utkano je u nazivu ćirilica! Za pismo koje ima ovo slovo kroz istoriju se uvijke vezivalo srpsko ime.

Ćirilica se kroz istoriju na prostorima dokle je dopirao uticaj srpskog jezika i, preko njega, pisma, često nazivala srpsko pismo. I nikad drugačije! To je uobičajen naziv na štokavskom području, a i u okruženju, ukoliko se pismo imenovalo (i time naziv precizirao, u odnosu na, npr., rusku, bugarsku… ćirilicu, odnosno ćirilicu nekog drugog jezika). Za to imamo sakupljenih i objavljenih blizu sto primjera (sa prostora Raške, Zete, Boke, Huma, Bosne, Dubrovnika, Slavonije, Cavtata, Zadra, na mletačkom, austrijskom, turskom… dvoru; u Vatikanu, u zapisima Engleza, Francuza…).

Daćemo neke od mnogobrojnih primjera. Frano Ratkov Micalović ugovara 1510. godine sa Ćirolamom Sončinom, izdavačem iz Pezara, da štampa Oficij Bogorodičin, jevanđelja i Razgovore sa samim sobom o odnosu duše prema bogu (Soliloquia) Svetog Avgustina, što je sve trebalo da bude štampano „srpskim slovima i jezikom“ („in littera et idiomate serviano“), (Z. Bojović 2014: 10). Jezuita Marin Temparica iz Cavtata piše 1582. godine generalu Jezuitskog reda Kl. Akvaviva da je potrebno saliti slova „u slavonskom alfavitu i slovima koja ovde nazivaju srpskim“. Hercegovački katolici, na Neretvi, u Popovu i Zažablju kažu u molbi od 1. avgusta 1629. da se potpisuju „ilirskim ili srpskim pismenima“, tj. ćirilicom. Đovani Paskvali (1645) predlaže Kongregaciji iz Kotora da bi u cilju prozelitizma trebalo „uputiti u Srpsko Primorje 4 do 5 kaluđera Sv. Atanazija iz Rima“ (Kostić 1999: 13), ali treba prvo da nauče govoriti srpski i pisati „srpskim slovima Sv. Ćirila“ (isto: 20)… U Ilirskim novinama za 1840. govori Gaj o ćirilici… „koju su Iliri Istočne cerkve pod slavnim posebnim imenom serpskim… sačuvali“ (isto: 83)… Naročito su poznati stihovi slavonskog pjesnika Matije A. Reljkovića, u njegovoj poznatoj poemi Satir, koju je štampao prvi put 1762. Tu navodi kako mu jedan Slavonac kaže da mu ni stari nijesu škola imali, pa su ipak dobro živjeli. Reljković u stihovima govori: O Slavonče! Ti se verlo varaš,/Kojigod mi tako odgovaraš;/Vaši stari jesu knjigu znali,/Serbski štili i serbski pisali!…

„God. 1530. nalazi putnik kroz tadašnju Tursku Slovenac B. Kuripešić blizu Rogatice jedan natpis ’u srpskom jeziku i slovima’…

Zadarski prelat Simeon Budineo (’Šime Budinić’), koji je živeo u 16. veku (rođen oko 1535, umro 1600), štampao je u Mlecima 1597. na italijanskom jeziku knjižicu pod naslovom Kratko uputstvo da se nauči srpska azbuka. Našu ćirilicu ne naziva nikako drukčije već srpskim alfabetom…

Avgusta 1637. pisao je rimskoj Kongregaciji za propagandu vere Franja Mrkanić iz Čiprovca o knjigama kojima se služe sveštenici i monasi u Srbiji, Raškoj, Hercegovini itd.: ’koje knjige su pisane srpskom azbukom nazvanom Sv. Ćirila, u starom ilirskom jeziku’…

Arhiepiskop barski (katolički) Vićentije Zmajević…, navodi u naročitu zaslugu što je ’izvežban u srpskim slovima’…

Onaj jezik, kojim je štampao Truber svoj prevod Sv. pisma, nazvao je Fra Matija Divković, koji je 1565. kirilicom štampao u Mlecima ’nauk karstianski’, ’iezik Slovinski’, a slova kirilska ’slovi sarpskiemi’[…].

1903.piše karlovački vladika Petar Jovanović da se u Plaškom uči između ostalog ’serbsko čtenije i pisanije’[…].

Na poznatoj ’Veleizdajničkoj parnici’ u Zagrebu 1908–1909. godine, gde su optužena 53 najbolja Srbina […] što su povlađivali ćirilicu ne samo u zvaničnim aktima i osnovnim školama, nego […] što su pokušali da ’postave čak na zemaljskim putokazima ’srpsko’ pismo kao spoljni znak srpstva’ […].

1924.je jedan od savremenih najvećih slavista Francuske Andre Vajan, pisao o starom dubrovačkom jeziku i tom prilikom kazao: ’Diplomatski jezik je štokavski, u azbuci ćirilivskoj srpskoj’“ (Kostić 1999: 61–73). I gako redom!

Kod Miloša Okuke, u vezi sa franjevcima u Bosni, nalazimo: „Stjepan Marijanović je 1836. u Budimu izdao i prvi Bukvar iliti početak slovstva iliričkog i latinskog jezika za učionice države bosanske složen,  u kojem se pored ’bukvice iliričke’ obrađuje i ’bukvica srbska’[…] Antun Knežević Varcarin i Mihovil Marijanović Livnjak u Zagrebu izdali su… u svojoj učionici za prvu godinu, bukvar namijenjen katoličkim školama u Bosni i Hercegovini, u kojem se nalazi posebno poglavlje pod nazivom: Ćiriliska ’srbska’ abeceda, sa tekstovima štampanim ćiriliskim pismom“ (Isticanja naša!), (Okuka 2006: 72, 73).

Kako nalazimo kod Ekmečića, jezik i ćirilsko pismo, i kod dalmatinskih katolika do Omiša i na ostrvima, nazivali su „letera serbiana“ 1458, ili 1684. „lingua e lettera cirrilica, illirica, detto serbski“ (Ekmečić 2011: 56).

Takođe je i prva knjiga, „koju je jedan Dubrovčanin izdao na narodnom jeziku bila ćirilična a ne latinična“ (Čurčić 1994: 20). Nastala je u venecijanskoj štampariji Đorđa Ruskonija (završena je 1. i 2. avgusta 1512. godine), u izdanju Dubrovčanina Franje Ratkova Micalovića, Molitvenik Blažene Gospođe. Knjiga je skraćeno nazvana Molitvenikom (Čurčić 1994: 20). Milan Rešetar ju je izdao pod nazivom Srpski molitvenik (Rešetar –Đaneli 1938: 7–8). U dokumentu vezanom za Molitvenik kaže se da je štampana „slovima i narečjem srpskim“ (stampadis in littera et idomate serviano), štokavskim-ijekavskim dubrovačkim narječjem, a dato je dvojici „Talijanaca da dovedu u Dubrovnik majstore za srpski jezik i srpska slova (pro imprimendes nonnullis libris in lingua serviana)“, (Čurčić 1994: 20).

Tako je, naravno, i na prostorima Crne Gore. U ovom pogledu naročito je značajna bibliografija radova o Dalmaciji i Crnoj Gori izdata na latinskom u Mlecima 1842. Tamo stoji da su knjige štampane na Cetinju […] srpskim slovima („karakterima“) […]. Godine 1517. potvrđuje mletački dužd L. Loredan testament Đurđa Crnojevića na molbu njegove žene Jelisavete (preveden na latinski). Na više mjesta stoji napisano da je testament pisan srpski, preveden sa srpskog itd. Ali na jednom mjestu piše da je „pisan i potpisan srpskim jezikom i srpskim slovima“ (Milošević 1994).

Nadbiskup barski Andrija Zmajević, Peraštanin, napisao je još 1675. godine raspravu, gdje kaže da želi „da on poučava samo čitati i pisati sa slovima ilirskim srpskim, a da ostavi latinska“ (Kostić 1999: 61–73).

Veoma rano pojavljuje se i štampa za srpsku ćirilicu („srbski karakteri“, kako je često nazivaju, ukoliko je nešto štampano srpskim jezikom). Najstarija srpska knjiga štampana ćirilicom, Oktoih prvoglasnik (1494/1945), samo je 2–3 godine mlađa od najstarije ćirilične knjige, štampane u Krakovu, u štampariji koja je radila četrdeset godina poslije Gutenbergove Štamparija je radila 1493–1496. godine, iz nje je izašlo pet knjiga. Nakon ove, otvarale su se štamparije kojima su štampane knjige na srpskom jeziku i ćirilicom na raznim mjestima. Kroz vjekove je postojalo više središta srpskog štamparstva, srpska štampa se selila, tražeći i nalazeći mjesta gdje se u kolebljivim i teškim vremenima može nastaviti štampanje i kontinuitet knjiga, prije svega za potrebe crkve, ali su ovi poduhvati i šireg kulturno-istorijskog i jezičkog značaja. Za srpsko štamparstvo veoma je značajan produžetak rada Vukovića štamparijom u Mlecima.

Božidar Vuković Podgoričanin, „otačastvom od grada zvanog Podgorica“, osnivač je i vlasnik najznačajnije srpske štamparije u 16. vijeku („najvažniji i glavni za srpski jezik“, kako ga kvalifikuje njegov sin Vićenco), koja je u Veneciji radila pod njegovim rukovodstvom u rasponu od 20 godina (1519–1521, 1536–1539). Božidar se služio i latinskim imenom Dionizio, više puta se identifikuje kao „Dionisije Srbin“ („Dionixio servo“), „od srpske nacije“ i sl. (Pešikan 1994: 80). Godine 1521. zapisuje da je, videći kako drugi narodi štampaju svoja „pisanija“ poželio da štampa „i naša srpska, a takođe i bugarska“ slova (Jovanović 1994: 53). U Pogovoru Molitvoslovu iz 1520. kaže se: „Zaželjeh i naša srpska slova […] takođe u tiparima sastaviti“ (Stojanović 1986).

Vićenco Vuković, sin je i nasljednik znamenitog štampara Božidara Vukovića. Vićenco Vuković, sa ortakom, „traži isključivu dozvolu da štampa knjige jezikom i slovima srpskim (in lingua et caractere serviano) radi opšte dobrobiti naroda i jezika srpskog (della nation et lingua serviana)“, (Jovanović 1994: 53). Dobio je pravo štampanja srpskih knjiga za 25 godina; 1542. godine ugovara prodaju 32 knjige „srpske štampe“ (stampe serviane) u Šibeniku (Pešikan 1994: 84).

Grbaljski knez Niko Tujković (1773. godine) piše zahtjev providuru da šalje dopise na srpskom „jer dobro znate da mi ovamo ne umijemo štit ni razumjet drugo slovo nego srbsko“ (Mačić 2020: 375)

Ćirilica se zvala srpskim imenom i za vrijeme Petrovića. Svima su poznati Njegoševi stihovi (u posveti na knjizi Vukova Danica iz 1826. godine): „Srpski pišem i zborim,/svakom gromko govorim:/narodnost mi srbinska,/um i duša slavjanska“. Interesantni su i sljedeći primjeri: „1838. i 1839. dobiva vladika crnogorski Petar II (Njegoš) nekoliko pisama od bosanskog vezira Vedžid-Mehmed paše. U prvom kaže: ’Ja sam napisao jednu tursku a jednu sarpsku, obe su jednake’… (Primjera ovog tipa imamo više, J.S.). Andrija Stojaković iz Trsta anonsira štampanje Njegoševog Šćepana Malog u Jugoslovenskim novinama koje su tada, 1850. godine, izlazile u Zagrebu. Kaže da će se delo štampati ’srpskim slovima sa samoučnom bukvicom’…“ (Kostić 1999: 61–73). Stefan Mitrov Ljubiša (1870. godine) naziva ćirilicu „srpskim amanetom“ (Kostić 1999: 61–73). Godine 1836. izdaje se Srpski bukvar radi učenja mladeži crkvenom i graždanskom čitanju Dimitrija Milakovića, u Mitropolitskoj knjigopečatnji. U Zakonu o narodnijem školama u Knjaževini Crnoj Gori (Cetinje, K. C. Državna štamparija 1907) stoji: „Član 1. Zadatak je narodnijema školama, da vaspitavaju djecu u narodnom i religijskom duhu i da ih spremaju za građanski život, a naročito da šire prosvjetu i srpsku pismenost u narodu…“. I dalje: „Srpska gramatika je nauka, koja nas uči, da pravilno srpski govorimo, pišemo i čitamo“. U obrazloženju učitelja iz Danilovgrada, koji su dali otkaz na službu zbog uvođenja latinice (zbog čega su i uhapšeni) za vrijeme Prvog svjetskog rata, između ostalog stoji: „Ćirilrica je srpska istoija-arterija, aorta srpskog nacionalizma…“ (Matović 2012).

Šta je predstavljala ćirilica za Srbe i srpsku istoriju kroz vjekove, i šta bi trebalo da znači i danas govore kako riječi onih koji su radili na njenom potiskivanju i(li) uništavanju, kao simbolu srpstva i pokazatelju bogatog istorijskog nasljeđa, tako i onih koji su je branili i štitili. General Sarkotić, kao predstavnik vojnih vlasti u BiH za vrijeme Prvog svjetskog rata značaj ćirilice za srpsku istoriju, kulturu, identitet, shvatio je i izrazio bolje od nas samih. Sarkotićeve su riječi: „treba Srbima ćirilicu kao borbeno sredstvo učiniti neupotrebljivim“, odnosno, potrebno je „da ćirilicu uklonimo iz javnog života i oduzmemo joj srpski nacionalni karakter“. „I pošto je ’po shvatanju južnoslovenskih naroda ćiriličko pismo izraz srpskog jezika, onda je i ćirilica veleizdajnička pa zato mora biti protjeranaʼ. Korbatin je predlagao da se za onoga ko se ogriješi o zabranu ćirilice predvidi novčana kazna u iznosu od 50 do 1000 kuna“ (Okuka 2006: 96, 97).

Kao što iz brojnih svjedočanstava vidimo, ovo viševjekovno pismo srpskog jezika i imenovano je kao srpsko, na širokom prostoru i od strane raznih autora, nacija. Pametnome dosta! Drugo je sve naknadna pamet, zasnovana na falsifikatima i pokušajima ništenja istorijskih činjenica i istine.

Naziv „bosančica“ formiran je u 19. vijeku, iz političkih pobuda, sa ciljem da se znatan korpus srpskog jezičkog nasljeđa i pismenosti nazivom prikrije i zatamni, odvoji od svoje matice i pokuša podvesti pod nešto drugo. Istorijat pojave termina bosančica počinje radom Ćira Truhelke 1889. godine u radu Bosančica, prinos bosanskoj paleografiji, koji suprotstavlja bosančicu srpskoj ćirilici, navodeći da ih jedino povezuje zajedničko grčko porijeklo. Ovakve projekcije, nastale, zasigurno, ne bez uticaja i veze sa Kalajevom politikom i uvođenjem bosanskog jezika, vaspostavljene su naročito u posljednjim vremenima, kako od određenog kruga lingvista sa prostora Bosne tako i sa prostora Hrvatske. U tim krugovima se ispoljava ista namjera, – odvojiti ćirilično nasljeđe BiH od srpskog pisma i jezika. U prilog tome modifikuju na različite načine „prvouvedeni“ termin „bosančica“ („bosanska ćirilica“, „bosanska brzopisna grafija“, „bosansko-hrvatska ćirilica“, „hrvatska ćirilica“, „zapadna ćirilica“, „bosansko-dalmatinska ćirilica“, itd.), pridajući mu, u skladu sa proizvoljnim nazivima, donekle različit sadržaj, ali sve sa istim i jednim ciljem – da ga odvoje od onog što je njegov iskon, a to je srpski kancelarijski brzopis (koji je nastao na dvoru kralja Dragutina, potom prenesen na zapadnije prostore). Ćirilicu na prostorima današnje BiH treba posmatrati kao dio opšteg skupa raznorodnih varijeteta srpske brzopisne ćirilice, a ne kao posebnu azbuku. Oblici slova koji se forsiraju kao posebnost tzv. bosanske ćirilice niti reprezentuju kompaktnost ovog područja, niti ga bilo kakvim rezom odvajaju od cjeline bogatstva i raznorodnosti ćirilice na širokom prostoru srpskog jezika, već „predstavljaju samo djelimične grafijske razlike (više varijacije, J.S.) koje ne mogu biti dokaz autohtonosti jednoga pisma“ (Samardžić 2015: 82). Uz to, treba dodati da različit oblik slova (tj. različite nijanse u morfologiji slova) ne implicira posebnost pisma, a naročito ne jezika. Formalni plan (način pisanja slova) nije isto što i suština grafijskog sistema, tj. grafijsko-fonetska veza i realizacija u jezičkom sistemu.

Na prostoru današnje Hrvatske ćirilica je često zabranjivana i uništavana. Međutim, sada se u Hrvatskoj javljaju i neke nove tendencije. Sa jedne strane, nastavlja se stari odnos prema ćirilici, kao posljedica netrpeljivosti (jer je ona ostala u svijesti kao srpsko nacionalno pismo). To je vidljivo i kroz najnoviji otpor u vezi sa uvođenjem ćirilice u Vukovaru. Istovremeno, u novembru 2012. godine u Zagrebu je održan naučni skup u HAZU na kojem je „hrvatska ćirilica” dobila posebno mjesto. Akademici iz Hrvatske dva su dana govorili o hrvatskoj ćiriličkoj baštini od 11. do 18. vijeka, kao „bogatstvu hrvatske povijesne raznolikosti“ (http://www.matica.hr/vijenac/488). Očigledno, bez stare srpske baštine, nema „projektovane” utemeljenosti u dubokoj istoriji i bogatom istorijskom nasljeđu. U skladu sa tim Hrvati su podigli spomenik ćirilici – „hrvatskom pismu” na ogradi osnovne škole u Kočerinu kraj Širokog brijega (osvanulo je 12 u kamenu isklesanih ćiriličnih slova visokih 1,4 m, dugih metar i širokih 25 cm).

Otpor prema ćirilici rezultirao je nevjerovatnim događajem u posljednjem ratu. Hrvati su nedavno „etnički očistili“ sve svoje biblioteke od srpskih knjiga: „biblioklastija“, kako je nazvana, u Hrvatskoj odnijela je više miliona knjiga, „tehničkim odstranjivanjem“ (Prosvjeta, godina 10/35, br. 59/660, novembar 2003: 5), spaljivanjem i bacanjem u smeće, što je proisteklo iz „dva naputka“ koja su propisivala u Hrvatskoj otpis knjiga: „Čišćenje knjižnica od nepoćudnih naslova i autora – ’Feralʼ je otkrio slučajeve u Korčuli, Velikoj Gorici, Slatini i Splitu – odvijalo se početkom devedesetih po službenim naputcima što su uredno stizali iz vrhova Tuđmanova režima…” (Lasić 2002: 25-26). „Kubični metri“ knjiga proglašavani su viškom (Prosvjeta, godina 10/35, br. 59/660, novembar 2003: 7). „Ukupni broj uništenih knjiga gotovo da nije moguće utvrditi. Samo u zagrebačkim knjižnicama godišnji otpis devedesetih premašio je 10 postotaka cjelokupnog fonda“ (Lasić 2003: 42). Knjige su iznošene na trgove i spaljivane, bacane u kontejnere, smetlišta, ostajala su prava zgarišta knjiga: „Red za otpisivanje bio je sljedeći: – sve knjige pisane ćirilicom; – izdanja štampana u Srbiji ćirilicom, latinicom, ekavicom, ijekavicom; – svi naslovi ljevičara i antifašista; – sva građa i naslovi iz NOB-a; – mnogo naslova čiji su autori židovi i Muslimani; – velik broj ruskih autora; – velik broj filozofa i njihovih spisa“ (Livada 2003: 14). bila

U Crnoj Gori latinica je bila „okupirala“ sve prostore (i segmente), od imena firmi, kafana, restorana, prodavnica. Prema podacima koje su 2011. godine sakupili studenti Studijskog programa za srpski jezik i književnost po raznim gradovima Crne Gore, oko 95% naziva raznog tipa ispisano je latinicom (manje od 80% u Beranama, oko 90% u Pljevljima, do 98% na primorju…). Sve što je bilo u domenu vlasti, njihovih institucija, bilo je samo na latinici. Situacija se blago promijenila u posljednje vrijeme. I pored potpune latinizacije Crne Gore, prvi put u istoriji pojavi se naziv „crnogorska ćirilica“: gdje se na latinici prigovara zbog brisanja crnogorske ćirilice: „davno započeto brisanje crnogorske ćirilice, iako su na njoj napisana najvrjednija  djela ne samo Bjelopavlića nego i cijele Crne Gore“ (Vijesti 10. 12. 2021). Termin je, naravno, izmišljen, ispolitizovan, nenaučan, bez bilo kakvog pokrića: i što se istorijskog imenovanja tiče i što se tiče sadržaja. Nego, falsifikati i neistine svojina su montenegrinskog projekta, tako da tu više ništa ne može začuditi. Dokumenta, koja su ovdje navedena govore i svjedoče.

Literatura:

Vukov–Colić 2003: Davorka Vukov–Colić, Strah i pepeo, Zarez, I/16, 15. listopada 1998, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 32–35.

Ekmečić 2011: Milorad Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranja. Istorija Srba u novom veku (1492–1992), Evro–Đunti, Beograd.

Žertva Avramova 2013: Žertva Avramova. Drama Vikentija Rakića, priredili predgovor i fototipsko izdanje Ivana Marić – Darko Antović, izdavač Matica Boke, Kotor.

Ivić 2001: Pavle Ivić, Srpski narod i njegov jezik, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci − Novi Sad.

Jovanović 1989: Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi (od vladike Danila do 1941), Beograd, Sloboda.

Jovanović 1994: Gordana Jovanović, O jeziku starih srpskih knjiga, Pet vekova srpskog štamparstva, 1494–1994, Srpska akdemija nauka i umetnosti, Matica srpska, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 53–60.

Kostić 1999: Lazo M. Kostić, O srpskom jeziku. Vuk i Nemci, Novi Sad.

Lasić 2002: Igor Lasić, Orlovi rano lete u smeće, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 24–26.

Lasić 2002: Igor Lasic, Knjižarnice su uništavane sagorijevanjem, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 40–42.

Lasić 2002: Igor Lasić, Pravorijek na kraju, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 5–7.

Letić 2012: Branko Letić, Atribut srpski za jezik i prismo u starim dokumentima i književnim djelima, Jezik i pismo u Republici Srpskoj, Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske, Naučni skupovi, odjeljenje književnosti i umjetnosti, Knjiga 13, 135–151.

Lešaja 2012: Ante Lešaja, Knjigocid. Uništavanje knjiga u Hrvatskoj 1990-ih, Profil knjiga d.o.o., Kaptol 25, Zagreb, Srpsko narodno vijeće, Ilica 16, Zagreb.

Lešaja 2003: Ante Lešaja, Uništavanje književne građe – zločin koji se zanemaruje. Izdaja intelektualaca, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 18–23.

Livada 2003: Svetozar Livada, Lepe knjige lepo gore, Prosvjeta, Godina 10 (35), broj 59 (669), novembar 2003, Tema broja Knjige na lomači biblioklastija, Izdavač Srpsko kulturno društvo Prosvjeta, Zagreb, 8–18.

Matović 2013: Veselin Matović, Ćirilica i latinogorica, Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća, Podgorica – Nikšić.

Milošević 1994: Miloš Milošević, Testament Đurđa Crnojevića, Podgorica – Cetinje.

Okuka 2006: Miloš Okuka, Srpski na kriznom putu, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.

Petrović 2005: Dragoljub Petrović, Sumrak srpske ćirilice, Ćirilica, Novi Sad.

Pešikan 1994: Mitar Pešikan, Leksikon srpskoslovenskog štamparstva, Pet vekova srpskog štamparstva, 1494–1994, Srpska akdemija nauka i umetnosti, Matica srpska, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 71–218.

Rakočević 1997: Dr Novica Rakočević, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914–1918, fototipsko izdanje, ITP „UNIREKS“, Podgorica.

Rešetar – Đaneli 1938: M. Rešetar – Đ. Đaneli, Dva dubrovačka jezička spomenika iz XVI. vijeka. Srpski molitvenik og g. 1512. Novo izdanje priredio Milan Rešetar, SKA. Posebna izdanja, knjiga CXXII. Filosofski i filološki spisi, knjiga 32, Beograd 1938, VII–VIII.

Samardžić 2009: Biljana Samardžić, Termin bosančica kao zabluda u istorijskom razvoju srpskog jezika, Zbornik radova sa naučnog skupa Nauka i nastava na univerzitetu, Pale.

Stojanović 2011: Jelica Stojanović, Put srpskog jezika i pisma, Srpska književna zadruga, Kolo CVIII, knjiga 726, Beograd 2016.

Čurčić 1994: Laza Čurčić, Vidovi i ogranci ranog slovenskog štamparstva, Pet vekova srpskog štamparstva, 1494–1994, Srpska akdemija nauka i umetnosti, Matica srpska, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 9–24.

Pročitajte JOŠ:

Prof. dr Dragan Stanić predsednik Matice srpske: Srpski jezik “govori“ i na ijekavici