Srpska heroina Slavka Tomić

Žene su se u prvim borbenim linijima tokom Prvog svetskog rata nalazile samo u srpskoj i ruskoj vojsci. Pojava srpske narednice, komite Slavke Tomić 1916. godine u Solunu, izazvala je veliku pažnju ratnih izveštača, foto-reportera, snimatelja i slikara. Sto godina kasnije to su jedini tragovi o životu srpske ratnice.

Heroina Velikog rata, maskota Balkanske armije, srpska Jovanka Orleanka – Slavka Tomić. Tako su saveznički mediji u Evropi, Americi i Australiji nazivali srpsku ratnicu početkom 1916. godine, izveštavajući iz Soluna.

U knjigama koje su se bavile ulogom i značajem žena u Prvom svestkom ratu, engleski i francuski autori su navodili baš srpsku narednicu Tomić kao simbol žene ratnice.

O Slavki Tomić svedoči i kratak filmski zapis u britanskom filmskom žurnalu.

Srpskoj istoriografiji i štampi, biografija mlade ratnice ostala je potpuno nepoznata, a njen ratni put je moguće rekonstruisati samo posredno, na osnovu informacija koje su o njoj 1916. godine objavili strani mediji. Domaći mediji je pominju tek u novije vreme.

Prvi tekstovi, uz koje je štampana i fotografija osamnaestogodišnje Slavke u uniformi, objavljeni su 4. februara 1916. godine u britanskim novinama Dejli skeč i Dejli miror. Izveštavajući iz Soluna, britanski reporteri su narednicu Tomić nazvali maskotom Balkanske armije, navodeći jedino da je dve godine u borbenim redovima srpske vojske.

Nekoliko dana kasnije, 9. i 25. februara, privlači i pažnju francuskih medija. Njena fotografija se našla na naslovnoj strani Ekselsiora, koji joj odaje počast nazivajući je srpskim vojnikom i srpskom heroinom. Francuski ratni izveštač iz Soluna Žil Rato je u listu Gal 11. februara objavio i razgovor sa komitom Slavkom Tomić.

„U rat je ušla kao običan vojnik. Povređena je u bici u Sarajevu i otad ima metak u kolenu.“

„Nežnog lica, gotovo dečjeg i sa sitnim svetlosmeđim očima, Slavka se smeši kad se povede razgovor o njenim saborcima, a mršti kad joj neko pomene Austrijance i Bugare.“

„Razgovarali smo posredstvom prevodioca. Prvo mi je ispričala da je unapređena u narednika, zahvaljujući zaslugama u borbi protiv Nemaca. Zatim je izjavila da joj je jedina želja da, pošto joj u francuskoj bolnici pomoću rendgena izvade metak koji je sprečava da savija desnu nogu, stupi u novooformljene bataljone srpske vojske u Solunu.“

U domaćoj istoriografiji i publicistici nema podataka o tome odakle je, kada se, gde i kom četničkom odredu pridružila. Žene nisu bile u sastavu redovnih jedinica Vojske Kraljevine Srbije, a one koje su želele u borbu priključivale su se dobrovoljačkim jedinicama.

Početkom rata 1914. godine, srpska vlada je formirala četiri dobrovoljačke jedinice: Zlatiborski četnički odred pod komandom majora Koste Todorovića, Jadarski odred sa komandantom majorom Vojinom Popovićem, Rudnički četnički odred majora Voje Tankosića i Gornjački odred pod komandom Velimira Vemića.

Slavka Tomić je najverovatnije do Sarajeva, gde je ranjena, stigla sa Gornjačkim odredom, koji je sa jedinicama Užičke i Sandžačke vojske 1914. godine prešao u istočnu Bosnu i krajem septembra stigao do Pala. (Gornjački odred je ratovao u sastavu Limskog odreda.)

Njujork tajms 5. marta 1916. godine, međutim, piše da je Slavka ratovala sa komitama majora Voje Tankosića. Tu je jedinicu inače u prvim ratnim danima formirao Jovan Babunski, jer je Tankosić bio optužen za učešće u atentatu na Franca Ferdinanda i pritvoren po nalogu Austrougara.

Verziju amerčkog lista o Slavkinom pripadništvu Tankosićevim komitama osporavaju ratni izveštaji srpske Vrhovne komande, u kojima nije zabeleženo da su pripadnici te jedinice dolazili do Sarajeva 1914. godine.

Tankosićevi četnici su se, međutim, na početku rata borili zajedno sa ljudima Jovana Stojkovića Babunskog, braneći srpsku prestonicu, i iz tog vremena možda potiče i poznanstvo Slavke sa starim komitskim vojvodom, koji je posle borbi u odbrani Beograda prekomandovan u Makedoniju, gde će Tomićeva godinu dana kasnije vojevati.

U vreme kada su nastali tekstovi o srpskoj ratnici, većinom februara 1916. godine, srpska vojska se sa albanske obale evakuiše na Krf, a deo jedinica nastavlja operacije u sadejstvu sa francuskim trupama u Novim oblastima (današnja Makedonija). Među tim borcima je i Slavka, o čemu svedoči portret koji je francuski slikar Almeri Lobel Riš naslikao novembra 1915. godine u Kavadarcima.

Taj crtež je Slavka lično potpisala ćirilicom, a danas se i on i akvarel cele figure mogu naći i kupiti na sajtovima koji prodaju reprodukcije Lobel Rišovih slika i grafika.

„Devojka narednik se na planini Babuni borila kao lavica. Nije htela da pođe sa vojskom u Albaniju i vratila se u Solun u nadi da će uskoro na strani Francuza ratovati protiv Bugara“, napisao je francuski izveštač Žil Rato u francuskom Galu.

Pojava žene ratnice je izazivala veliko interesovanje savezničkih vojnika i novinara u Grčkoj. Jedino je još među ruskim borcima bilo žena na prvoj liniji fronta. U knjizi „Heroine Velikog rata“ E. V. Voltersa (London, oktobar 1916), kao primeri ratnica pominju se jedna „ruska amazonka“, čije ime nije navedeno, i srpska narednica Slavka Tomić.

Tokom Prvog svetskog rata, prilike su zahtevale da žene budu angažovane i na poslovima koji su do tada bili prihvaćeni isključivo kao „muški“. U savezničkim armijama ipak nije bilo žena na prvim linijama fronta, pa je pojava srpskih ratnica bila senzacija. Skraćivale su kosu i trudile se da izgledom ne odudaraju od svojih saboraca, a ni po borbenosti nisu izostajale.

Najodlikovanija žena Velikog rata je Milunka Savić, a visoka odlikovanja ponele su i Sofija Jovanović, Natalija Bjelajac, Ljubica Čakarević i Flora Sends, koja se borila u redovima srpske vojske.

„Nosi pripijenu šajkaču srpske vojske i prepoznatljiv vojnički šinjel sa zbijenom dugmadi duž grudi i epoletama na naramenicama. Na njenom šinjelu vidimo ordenje i odlikovanja. To znači da ta mlada Srpkinja nije bila samo aktivna žena vojnik već je bila i borac koga su krasile pozamašna hrabrost i razboritost. Njeno ordenje nam govori da je u službi provela najmanje dve godine, čime je stekla narednički čin, a za jednu osamnaestogodišnjakinju to je svakako jedinstveno iskustvo!“, zapisao je Volters.

U britanskom Kraljevskom muzeju (Imperial War Museum) sačuvan je i video-snimak Arijela Vargasa, u čijem je opisu navedeno da „srpska heroina pozira snimatelju tokom razgovora sa britanskim i srpskim oficirom. Prihvata cigaretu koju joj nude i osmehuje se, okružena svojim saborcima.“

U Srbiji se o Slavki nije pisalo za vreme Velikog rata. Ne zna se da li je, posle formiranja Solunskog fronta, nastavila vojevanje u komitskoj četi Jovana Babunskog oko Prespanskog jezera, ili je bila među borcima na Kajmakčalanu.

Ostalo je nepoznato da li je doživela trenutke pobede o kojoj je sanjala, i ako jeste – gde je posle nestala.