Šta nam je o Crnoj Gori pokazala Rezolucija o Jasenovcu

Autor: Mihailo Bratić

Crna Gora dugoročno mora biti ili srpska ili albansko-hrvatska. Taj uvid – koji je nastao na podsticaj riječi profesora Milana Brdara – je jedan od najispravnijih, ujedno vjerovatno i najnepopularnijih, koji se može imati o današnjoj crnogorskoj državnosti i agoniji koju ona, shodno svojoj prirodi, neizbježno prolazi.

Rezolucija o Jasenovcu, dopunjena sadržajem o Dahauu i Mathauzenu, koju je crnogorski parlament usvojio na Vidovdan, i reakcije na njeno usvajanje, osim što su potvrda navedenog stava, predstavljaju i ulazak u terminalnu fazu identitetske zbrke post-referendumske Crne Gore.

Rastrojena između nadiruće „srpske renesanse” i odnosa sa „bliskim susjedima” iz Đukanovićevog vakta, ova mala balkanska država pokušava da igra tango u kome će se sve češće saplitati, u nemogućnosti da isprati korake igrača koji oko nje obleću. Glavni crnogorski plesač – premijer Milojko Spajić – je možda i najbolja personifikacija tog procesa.

Njegova odluka da podrži Rezoluciju o Srebrenici, a da mir sa Mandićem i Kneževićem kupi onom o Jasenovcu, čini se jednim solidnim političkim manevrom, kojim je kupio, ako ne naklonost, ono bar uzdržanost obje strane. Takođe, dodavanje Dahaua i Mathauzena u tekst Rezolucije ima smisla u svjetlu pokušaja da se teret genocida sa nejakih Plenkovićevih leđa, pomalo prebaci i Olafu Šolcu.
Geopolitička prizma

Površno gledano, radi se o jednom diplomatskom balansiranju, koje je svojstveno crnogorskoj vlasti od „30. avgusta”. Međutim, suštinski, svaki taj potez je pokazatelj rastrzane diplomatije i ukazuje na temeljni identitetsko-geopolitički problem koji je u srži crnogorske državnosti. To je problem definisanja svog državnog identiteta, a samim tim i položaja u regionu i Evropi, na način koji će biti prihvatljiv velikom dijelu građana i njenom političkom okruženju.

Ako u analizu rečenog krenemo od geografskih činilaca, prvo treba konstatovati da je to zemlja koja zauzima, za susjednu Srbiju i srpski narod uopšte, životno važan komad jadranske obale. Luka Bar je mjesto ka kome je prirodno usmjeren jedan od temeljnih geopolitičkih vektora Beograda, naročito u kontekstu zaoštravanja „kosovskog pitanja” i odnosa sa Zapadom, koji se od 1990-ih kreću po ivici noža.

U igri geografije albansko-hrvatski pogled na Crnu Goru poklapa se sa evropskom, takozvanom Jadransko-jonskom inicijativom, kao jednom vrstom horizontalnog povezivanja Balkana, čiji je cilj geopolitičko zaokruživanje jadranskog basena, kao zone u nespornoj kontroli NATO-a. Uloga Crne Gore je, u regionalnom smislu, da bude brana srpskom prodoru na Jadran i tako čuva pozicije Zagreba i Tirane.

Dakle, Crna Gora je, riječnikom Zbignjeva Bžežinskog – geopolitička osa – za koju su živo zainteresovana dva radikalno suprotstavljena vektora regionalne i svjetske politike. Da bi stvar po Podgoricu bila gora, to je zemlja sa gotovo nikakvim strateškim kapacitetima, sa nešto više od 600.000 stanovnika, i krhkom ekonomijom. Ti faktori je sprečavaju da se pozicionira kao samosvojan regionalni igrač u balkanskoj arhitekturi moći.

Takođe, njena unutrašnja kohezija vrlo teško može da se održava u demokratskim uslovima, jer je sastavljena od elemenata čiji su pogledi na svijet i budućnost zemlje uveliko međusobno suprotstavljen.

Dok je režim Mila Đukanovića, nasilnim metodama držao srpski faktor potištenim i pravio od Crne Gore anti-Srbiju, mogao se stvoriti privid nekakve unutrašnje ravnoteže i „držanja stvari pod kontrolom”. Ta nategnuta predstava nije održavana samo političkom majorizacijom srpske volje, nego je pomagana čitavom mrežom aktera, nimalo zainteresovanih za ekstremno crnogorstvo, koje su privukli prvenstveno lukrativni motivi. Bilo kriminogeni, bilo korupcionaški, ti krugovi su živjeli svoje najbolje dane u Milovo doba, apstrahujući njegovu politiku protiv srpskog naroda. Stoga ne treba čuditi što se na slavljima kojima su prisustvovali neki od najviših zvaničnika DPS-a (npr. Duško Marković) moglo čuti pjevanje „uglas” četničkih pjesama.

Međutim, taj pritisak prema Srbima – koji je godinama stvaran – danas se Crnoj Gori vraća kao bumerang, u vidu sve jače poplave srpskih osjećanja koja, dugoročno, neminovno nastoje da ponište Đukanovićeve ideološke zasade. Neki od njih su već uzdrmani donošenjem odluka kao što je potpisivanje Temeljnog ugovora sa SPC i vidovdanska Rezolucija o Jasenovcu. To su dvije stvari koje su bile gotovo nezamislive u vrijeme DPS-a, pogotovo u poslednjoj fazi njihove vladavine.

Problemi demokratizacije

Dakle, padom starog režima, „crnogorsko klatno” je počelo da se vraća na srpsku stranu, ali je stanovništvo očigledno ostalo podijeljeno i bez potrebnog „bazičnog konsenzusa”. Osim toga, zamlja je nesporno demokratizovana. Međutim, ostvarivanje demokratije u jednom društvu, koje je u potpunoj identitetskoj konfuziji, dovodi do usijanja problem konačnog definisanja državnog identiteta, odnosno toga šta je i čija je Crna Gora.

Slične teškoće sa demokratizacijom ova zemlja je prolazila početkom 20. vijeka, kada su učeni mladi ljudi dolazili sa studija iz Beograda i drugih evropskih gradova kako bi oformili opozicioni front protiv knjaza, a kasnije kralja Nikole. Oni su bili žestoki pobornici bezuslovnog srpskog integralizma i zahtijevali su niz liberalnih reformi od vlasti na Cetinju. Pod njihovim pritiskom knjaz Nikola je zemlji darivao Ustav 1905. godine.

Taj period, takođe, predstavlja terminalnu fazu problema političkog (tada izrazito političkog, a nikako identitetskog) određenja Crne Gore. Sva njena dotadašnja oslobodilačka tradicija je bila zasnovana na ideji srpskog oslobođenja i ujedinjenja. Čak je i kralj Nikola smatrao da mu, nakon ubistva kneza Mihaila Obrenovića, pripada „prvjenstvo” nad budućom svesrpskom krunom. Ali, sa druge strane, dolaskom Karađorđevića na vlast u Beogradu i sa spoznajom da je Rusija dobila novog favorita među Srbima u liku kralja Petra I, Nikoli je bilo jasno da je njegov kraj blizu i da mora otvoriti karte pred nadolazećim, prelomnim događajima.

Tada se (a to je trajalo više od decenije), igrala prljava igra moći i vlasti između Cetinja i Beograda u kojoj ni jedna, ni druga strana često nisu birale sredstva. Svjestan u kakvoj se poziciji nalazi i svjestan svoje strateške nemoći u odnosu na Srbiju, kralj Nikola je pokušavao napraviti konekcije i sa Austrougarskom. Tako je u predvečerje Prvog svjetskog rata pregovarao sa njihovim predstavnikom Hubkom kako da izvuče Crnu Goru iz vrlo izvjesnog sukoba sa „Dunavskom monarhijom”.

I upravo u tom predratnom vrenju dvor Petrovića je morao odlučiti da li će ostati na strani srpskog integralizma i pomoći u ratu bratskoj Srbiji (time rizikujući pozicije svoje dinastije i dvorske elite u budućnosti), ili će pristati na služenje interesima Beča i Pešte, odnosno u širem, civilizacijskom smislu, Vatikana. Više nije bilo prilike za političko meandriranje, moralo se radikalno presjeći. Pogotovo zbog toga što je demokratizovana javnost preživljavala pravu romantičarsku poplavu srpskih osjećanja, očekujući hitar odgovor Cetinja.

Nikola je izabrao ovo prvo, ostajući tako vjeran svetonazoru iz koga je ponikao i u kojem je stasao kao političar i državnik. On se, zbog takvog svog izbora, moguće i pokajao, dok je bio u izgnanstvu u Francuskoj i Italiji, ali stvar je već bila gotova. Crna Gora je zakoračila na put ujedinjenja sa Srbijom, koja će iz rata izaći kao veliki pobjednik.
Vreme odluke

Moglo bi se reći da je Podgorica danas pred sličnim izazovom, i da polako dolazi do kristalizacije ovog velikog izbora, koji će kad-tad morati da se napravi. To ne mora biti previše brzo, niti previše dramatično kao 1914. (prosto, Balkan nije u takvoj ratnoj situaciji), ali vrijeme odluke se primiče.

Nju može prolongirati jedino prisutnost evropske ideje kao donekle pomirujućeg faktora u crnogorskom društvu. Otud ovoliki evrofanatizam takozvanih crnogorskih građanista, koji su svjesni da im, u istorijskom smislu, nestaje tlo pod nogama. Pritom treba naglasiti da na Evropsku uniju dobar dio crnogorske javnosti i danas gleda iz perspektive šarenih predstava o Zapadu iz 1990-ih i početka 2000-ih godina, koje nemaju mnogo veze sa današnjim stanjem tog projekta.

No, čak i ako dođe do ulaska Crne Gore u Evropsku uniju, što je u skorijem periodu malo vjerovatno, ne treba misliti da će je to lišiti regionalne dinamike moći u odnosu na koju će morati da se određuje.

Drugim riječima, na tako strateški važnoj poziciji, zemlja sa manje od milion stanovnika, slabašnom ekonomijom, podijeljenim društvom i jednom hibridnom državnom idejom, ne može biti samostalan i suveren regionalni faktor, bez obzira na format odnosa sa EU. Pritisnuta sa svih strana, ona će morati da se opredjeli hoće li će biti u službi srpskih ili hrvatsko-albanskih interesa. Spoljnopolitičko provlačenje između kišnih kapi je moguće, ali ne trajno. Njega dodatno otežava hroničan i mnogostran pritisak na nejaku vlast.

Njen bivši lider, Milo Đukanović, je to dobro razumio i, u autokratskim i kleptokratskim uslovima, Crnu Goru pozicionirao kao produžetak hrvatskih i albanskih napora u susprezanju moći Beograda. No, njegovim padom stvar je vraćena na početak. Ako duboke narodne snage odluče da krenu Njegoševim putem i putem integralno srpskog poimanja svijeta, dugoročno gledano, teško će ih bilo kakva sila u tome naumu spriječiti. Makar ona predstavljala probuđene duhove poraženog germanskog ekspanzionizma, u koje je pucao Princip, na Vidovdan 1914. godine – na taj isti „dan vidjela” na koji je, 110 godina kasnije, usvojena crnogorska Rezolucija o Jasenovcu.

Izvor: Novi Standard