Stamatović za IN4S: U svakom Crnogorcu čuči Srbin i svetosavac

Istoričar i redovni profesor Univerziteta u Istočnom Sarajevo prof. dr Aleksandar Stamatović kazao je da je svetosavlje vezivno tkivo i srpske crkvenosti i srpske državnosti.

On je, u intervju za IN4S, rekao da Sveti Sava ima puno utemeljene u tradiciji Crne Gore, dodajući da je niko ne može osporiti njen srpski identitet.

-Tako se iz reportaže proslave u Nikšiću 1912. godine, vidi da je na pročelju sale za proslavu bio transparent iskićen lovorovim vijencem sa četiri slova S. Dukljansko-montenegrinski stručnjaci međutim tvrde da u Crnoj Gori nije bilo u opticaju ovo znamenje do 1918. godine, kada je „okupirana i posrbljena“. Preporučujem im da odu u muzej cetinjskog manastira. Tamo ima kapa Nikole Petrovića sa krunisanja 1910. godine, na kojoj je amblem sa četiri slova „S“, kazao je Stamatović.

Približava se Savindan. Oko oko sveca i njegove utemeljenosti u Crnoj Gori, i uopšte kulta dinastije Nemanjića već gotovo tri decenije nametnute su razne polemike od strane dukljansko-montenegrinskih istoričara i publicista, kao i nevladine organizacije CPC. Da li su Nemanjići okupatori i uzurpatori dukljansko-zetske države i njenog dukljanskog etnosa? Takođe, da li je kult Svetog Save bio nepoznat u Crnoj Gori praktično do polovine XIX vijeka, kada ga u cilju „posrbljavanja“ Crne Gore po projektu Garašaninovog „Načertanija“ u njoj nameću Srbi izvanjci u vrijeme Njegoša i knjaza Danila: Sima Milutinović-Sarajlija, Dimitrije Milaković, Nikanor Ivanović i Nićifor Dučić? Da li se radi zapravo o stvaranju političke srpske nacije van Srbije putem vjere?

-Ja bih se ovog puta, s obzirom da se radi o Savindanu, ograničio samo na Svetog Savu, mada mogu dati uz njega i neke podatke o Nemanjićima. Sarkatično mogu primijetiti da Crna Gora izgleda ne može bez okupatorske i asimilatorske porodice Milutinovića, a to se vidjelo u posljednja dva mjeseca tzv. „komitske akcije“ crnogorskog antisrpskog režima. Podsjetiću, Simeon-Sima Milutinović-Sarajlija je bio Njegošev vaspitač i učitelj, a jedno vrijeme i sekretar mitropolita Petra I. Kasnije je bio u početnoj vladavini i Njegošev sekretar.

Njegov sin bio je Dragiša, po struci arhitekta, koji je na poziv knjaza Nikole došao u Crnu Goru i napravio prostorni plan za podizanje Danilovgrada, koji se kao grad počeo izgrađivati 1867. godine, jer je knjaz Nikola namjeravao da tu premjesti prestonicu jedne nove i proširene Crne Gore sa Cetinja. Kasnije se oslobođenjem Nikšića i Podgorice od toga odustalo. Ovih mjeseci je bio aktuelan đeneral Dragutin Milutinović. To je Simin unuk. To je onaj famozni „okupacioni“ đeneral srpskih trupa, koji je praktično prošetao po Crnoj Gori, a svi Crnogorci su bili žene i niko nije imao puške da to spriječi.

Kult Svetog Save

Ipak možete li prokomentarisati teoriju o izvanjcima asimilatorima, koji navodno posrbljavaju Crnu Goru.

-Ta je teorija smišljena da bi se neutralisalo sve što je srpsko u Crnoj Gori, i da bi se pokušalo oprati takođe sve što je srpsko. Svi istorijski izvori koji jasno i nedvosmisleno govore o srpskom identitetu Crne Gore, predstavljaju se kao nenaučni, arhaični, nekritički sagledani, guslarski i sl. Hajde da uzmemo da oni diskredituju srpski identitet u Crnoj Gori, ali ako sebe smatraju Crnogorcima, time diskredituju Crnu Goru i Crnogorce, njihovu inteligenciju i uopšte znavenost.

Ogoljena, ova teorija se svodi na to, da su Crnogorci bili kao neko afričko pleme, neznaveno i glupo, a isto tako i Njegoš i knjaz Danilo, kao neke nepismene plemenske poglavice, pa su u Crnu Goru ušetali tamo neki izvanjci, rekli im da su Srbi, da razviju kult Svetog Save i Nemanjića, a ovi su to prihvatili.

Ipak, ne možete sporiti činjenicu da se Savindan kao školska slava prvi put u Crnoj Gori proslavlja 1856. godine, i to u vrijeme knjaza Danila. Tada je već u Crnoj Gori bio Nikanor Ivanović, koji je dvije godine kasnije po preporuci knjaza Danila hirotonisan u Rusiji za episkopa, a takođe dvije godine kasnije i otpušten. Kako to komentarišete?

 – Prvo to govori o svoj neodrživoj priči tobožnje autokefalnosti Crkve u Crnoj Gori. Kakva je to autokefalna crkva ako od 1851. do 1858. godine nema niti jednog episkopa, a mora ih imati tri. Pa onda od 1860. do 1863. Opet nema ni jednog. Godina prvog proslavljanja Savindana kao školske slave u Crnoj Gori je opravdana. U Crnoj Gori nije bilo škola do tada. U Njegoševo vrijeme na dva tri mjesta, bilo je nešto što se može pompezno identifikovati kao škola od nekoliko učenika kratko vrijeme. Treba razlučiti šta je školska slava, a šta narodna slava, okupljanja na Savindan kod crkava, kada se služi služba. Hajde da uporedimo Srbiju i Crnu Goru. U Srbiji se prvi put 1823. godine u doba kneza Miloša Obrenovića Savindan praznuje kao školska slava. A zašto? Pa nije bilo škola. Ispada tako da ni u Srbiji narod nije znao za Svetog Savu. Vjerovatno su i tamo po logici dukljansko-montenegrinskih lovaca na posrbljivače Crne Gore, isto tako došli neki drugi posrbljivači od struke. Njegov sin knez Mihailo Obrenović tek 1841. godine Savindan uvodi kao državni praznik. Pri tom ne možete uporediti do 1878. godine državnu organizaciju i školski sistem u Srbiji i Crnoj Gori, koji je u Srbiji bio mnogo razvijeniji.

A Boka, kakva je tamo bila situacija?

-Boka tada niti bilo kada nije bila u sastavu crnogorske države Petrovića. Ona je u sastavu Austrije i kasnije Austrougarske. Prva novina koja izlazi u Crnoj Gori je „Crnogorac“ 1871. godine. U prvim brojevima ovaj list donosi reportažu o proslavi Svetog Save u Kotoru, pa onda narednih godina redovno, jer se od 1873.godine ovaj list preimenuje u „Glas Crnogorca“. Tu se pominju službe u crkvi, igranke uveče i priredbe. Kako god ko shvatio, Boka je tada i uvijek  neuporedivo privredno, kulturno i u svakom drugom smislu bila razvijenija, kao dio velikih evropskih država Mletačke Republike, a kasnije i Austrije. Vjerovatno je i Boku pohodila neka ekspedicija posrbljivača.

Ako uzmemo da je prvi put 1856. godine u institucionalnom smislu, dakle preko školskog sistema koji je bio u razvitku proslavljen Sveti Sava, a da se kao narodna slava štovao u crkvama službama i okupljanjima naroda, čime možete dokazati prisustvo kulta Svetog Save u Crnoj Gori prije knjaza Danila?

-Dolazimo u poziciju nabrajanja i zbrajanja, koja je faktografski dosadna, ali činjenično neumoljiva. Jedna od prvih episkopija koje je utemeljio Sveti Sava je Zetska Episkopija na Prevlaci kod Tivta, kao prvim sjedištem, 1219. godine, sa episkopom Ilarionom Šišojevićem. Onda ona postaje mitropolija 1346. godine, i sve do danas. Već u štampariji Đurađa Crnojevića, znači u postnemanjićkom periodu, ali sa nemanjićkom državnom i crkvenom tradicijom 1494. godine, u Cetinjskom molitoslovu pominju se Sveti Sava i Sveti Simeon Mirotičivi, što je monaško ime Stevana Nemanje. Ovaj molitoslov, tj. crkveni kalendar izvučen je iz treće knjige Crnojevića štamparije Pslatira s posledovanjem. Radi se o tzv.pashaliji, tj. izračunavanju pokretnih crkvenih praznika, u prvom redu Vaskrsa (Pashe). I štampar Božidar Vuković-Podgoričanin, koji je štampao u Veneciji, i živio od 1460. do 1540. godine, a spomenik mu je preko puta zgrade Skupštine Crne Gore u parku u Podgorici, u svom Prazničnom mineju od 1538. godine, opet nekoj vrsti crkvenog kaledara, ima predstave Svetog Save, Svetog Simeona Mirotočivog, i Svetog Stefana Dečanskog.

Da li u petrovićkom periodu Crne Gore do Njegoša i knjaza Danila ima pomena Svetog Save i Nemanjića, tj. do pojave „posrbljivača“ i „posvetosavaca“?

-Da svakako. Tako npr.1739. godine Crmničani šalju jedno pismo Paštrovićima, u kojem ih obavještavaju da se ni sa kim ne sastaju ko je preko Sutormana, i mole se Bogu koji ih je sazdao „i prvo svetitelju Savi srbskomu koji ni je utvrdio vjeru i zakon“ ….Ovo pismo objavio je u zborniku dokumenata crnogorski istoričar dr Jevto Milović još 1956. godine.U svojoj „Istoriji o Černoj Gori“ objavljenoj u Moskvi 1754. godine, mitropolit Vasilije Petrović pominje Svetog Savu da je osnivač Zetske Episkopije, kao i Nemanjiće. Podsjetiću, ovo je prva istorija Crne Gore uopšte. Potom ima i „Cetinjski ljetopis“, neka vrsta za laike predstavljeno pisanja istorije u nastavcima. Taj ljetopis se pisao i dopisivao u cetinjskom manastiru, i u njemu je pisao djelove mitropolit Vasilije, koji je napisao u njemu odu Nemanji, kao i rodoslov srpskih despota, u kojima pominje Nemanjiće i Svetog Savu.

Misija pokatoličenja

I onda se pojavljuju „posrbljivači“ i „posavitelji“. Šta biva onda, tj. prije knjaza Danila?

-U Njegoševo vrijeme izdaje se godinama kalendar „Grlica“. To je neka kombinacija malo istorije, malo savremenosti, malo crkvenog kalendara. I tu opet imamo pominjanje Svetog Save, Svetog Simeona i Svetog Stefana Dečanskog.

Konačno dolazi period knjaza Nikole. Šta o tom periodu možete reći?

-Tada se intenzivno iz godine u godinu i decenije u deceniju razvija administracija. Proslavljanje Svetog Save je uobličeno sa tom administrativnom formom, koja nije postojala ranije u Crnoj Gori.U „Crnogorcu“ od 1871. godine, koji se 1873. godine preimenuje u „Glas Crnogorca“ kao zvanična vladina novina, postoje opširni izvještaji o proslavljanju Svetog Save po Crnoj Gori. Interesantno je da prve godine izlaženja ovog lista bilježe i proslavljanje Svetog Save u Podgorici, koja je tada bila pod turskom vlašću, a poslije 1878. godine i proširenja Crne Gore, i u onim krajevima gdje još vladaju Turci, poput Berana i Pljevalja.

Istakao bih da se u ovim napisima mogu naći opisi dvorana za proslavu i enterijera. Tako se iz reportaže proslave u Nikšiću 1912. godine, vidi da je na pročelju sale za proslavu bio transparent iskićen lovorovim vijencem sa četiri slova S. Dukljansko-montenegrinski stručnjaci međutim tvrde da u Crnoj Gori nije bilo u opticaju ovo znamenje do 1918. godine, kada je „okupirana i posrbljena“. Preporučujem im da odu u muzej cetinjskog manastira. Tamo ima kapa Nikole Petrovića sa krunisanja 1910. godine, na kojoj je amblem sa četiri slova S. Pomenuću i to, da je u mom plemenu u Katunskoj nahiji, centralni parohijski hram posvećen Svetom Simeonu Mirotočivom, i sagrađen je u doba knjaza Nikole 1886. godine, a hram posvećen njemu bio je ranije nekih stotinak metara dalje ruiniran od vremena.

Šta je po vama uzrok tolike ekstremnosti u kritici Svetog Save i njegovog kulta u srpskim zemljama, pa i Crnoj Gori? Kako da taj fenomen izdvojimo iz domena baratanja istorijskim činjenicama, i dovedemo do savremenosti?

-Svetosavlje je vezivno tkivo i srpske crkvenosti i srpske državnosti. Ono znači istočno pravoslavlje, ili slovensko pravoslavlje na Balkanu. Ovdje se radi o globalnim pomjeranjima na bazi vatikanske doktrine „terra misionis“, tj. zacrtavanje zemlje misije, ili pokatoličavanja, za pedeset do sto godina. Taj projekat je u punom galopu sada u Crnoj Gori. Izmišljanje čitave priče o tobožnjoj autokefalnoj crkvi, uvođenje latinice, ukidanje srpskog jezika, izmišljanje novih udžbenika istorije, referendum od 2006. godine, priznanje Kosova, ulazak u NATO pakt… Sve je to u cilju ostvarenja tog projekta. To je uostalom najbolje opisao i ideolog tog projekta Jevrem Brković još 1993. godine u „Glasu koncila“ , zagrebačkog katoličkog lista, hajde da kažemo katoličke varijante naše pravoslavne „Svetigore“, da se Crna Gora mora vratiti svojim navodnim katoličkim korijenima, a da treba pri tom stvoriti jednu jadransku mediteransku uniju Crne Gore, Albanije i Hrvatske. Eto, Ilir Meta je nedavno bio naš gost. Strateški partneri takve Crne Gore su znači države koje u sebi imaju antisrpsku politiku. Jedino to nas kako kaže Brković može spasiti od „svetosavaca“.

I da li taj projekat po vama uspijeva?

-Mislim da ne! Pogledajte samo koliko je mladosti i energije u plivanju za bogojavljenski krst širom Crne Gore. Evo vidite koliko naroda dolazi na svetosavske akademije. To je čvrsto jezgro našeg identiteta, ostalo je samo interesna masa, koja će se sručiti onog momenta kada ovaj režim više ne bude na vlasti, i kada jednom Crna Gora ugleda sunce slobode i demokratije, ma koliko ovo što kažem zvučalo jeftino patetično. Ispod svih tih preplašenih ljudi, zarobljenih svojim malim interesima i životima, čuče Srbi i svetosavci, i oni svakom i malom prilikom, daju signale u tom pogledu.