Stari rivali: Kako je Poljska bila nadomak potpune pobjede nad Rusijom

Stoljećima je Istočna Evropa bila poprište borbe između dva slovenska naroda – između Rusa i Poljaka. Rusija je sticajem okolnosti najčešće izlazila kao pobjednik. U nekoliko navrata je Poljska bukvalno zbrisana sa lica zemlje kao država.

Sa druge strane, i Poljaci su imali šanse da savladaju moćnog istočnog susjeda. Početkom 17. vijeka, kada je u Rusiji počelo doba unutrašnjih političkih sukoba, poznatije kao „Smutno doba“, armija Poljsko-litvanske državne zajednice je zauzela Kremlj a poljski kraljević je postavljen na tron ruskog cara.

Smutno doba

Krajem 16. vijeka u Rusiji se ugasila dinastija Rjurikoviča koja je upravljala državom preko sedam stoljeća. Mlađi sin Ivana Groznog, carević Dimitrije, ubijen je još 1591. godine pod nerazjašnjenim okolnostima, a 1598. godine je umro Fjodor Ivanovič ne ostavivši naslednika. Tada je zemlja potonula u haos beskrajnih borbi za vlast među boljarskim porodicama. Na ruskom tronu je nastala velika pometnja. Na sve strane su počeli da niču samozvanci i pretendenti na presto.

Glavni takmac ruske carevine na zapadu bila je Poljsko-litvanska državna zajednica. Ona je budnim okom pratila dešavanja u susjednoj državi, čekajući najzgodniji trenutak za intervenciju.

Prvi pokušaj

Poljaci su preduzeli prvi pokušaj 1604. godine. Tada je upad na teritoriju ruske države izvršila poljsko-litvanska vojska na čelu sa takozvanim Lažnim Dimitrijem Prvim. On se predstavljao kao carević Dimitrije koji se čudom spasao od smrti, a zapravo je bio monah Grigorije Otrepjev.

Poljaci su bili sablažnjeni idejom da postave na ruski tron svog poslušnika. Kralj Sigizmund III i poljski sejm su se se zvanično distancirali od samozvanca, ali su svojim magnatima Ježiju Mnišeku i Konstantinu Višnjeveckom diskretno dali zeleno svjetlo, pa su ovi i organizovali pohod na Moskvu.

Avantura je bila uspješna. Car Boris Godunov je iznenada umro a Lažni Dimitrije Prvi je zauzeo „oslobođeni“ ruski presto.

Međutim, nadanja Poljaka se nisu ostvarila, tj. samozvanac nije bio marioneta u njihovim rukama. On nije ispunio nijedno obećanje koje im je dao uoči pohoda. A obećao im je da će ustupiti Poljskoj dio zapadnih teritorija, da će pokrenuti izgradnju katoličkih hramova u Rusiji i širom otvoriti vrata jezuitima.

Sa druge strane, Lažni Dimitrije nije odgovarao ni ruskoj vlasteli koja se i sama borila za vlast. Samozvanac je ubijen 27. maja 1606. godine, posle čega su Poljaci morali malo da pauziraju u borbi za „srce“ Rusije.

Drugi pokušaj

Sigizmundu III su 1609. godine počele pristizati glasine da jedan broj moskovskih boljara, nezadovoljnih politikom izabranog cara Vasilija Šujskog, nema ništa protiv da na ruski tron dođe Sigizmundov sin Vladislav. Rusko plemstvo se umorilo od međusobnih sukoba i sve više je bilo sklono da pozove stranog kandidata, koji nije boljarskog roda. Sin poljskog vladara im je potpuno odgovarao.

Car Vasilije Šujski je sam dao Sigizmundu povod za intervenciju. Naime, njegove pozicije su bile sve slabije u borbi protiv novog pretendenta, Lažnog Dimitrija Drugog, i on se u toj situaciji obratio za vojnu pomoć Šveđanima, neprijateljima Poljsko-litvanske državne zajednice, što je bilo grubo kršenje rusko-poljskih sporazuma. Poljska kraljevska vojska je odmah izvršila upad na teritoriju ruske države.

U tabor poljskog kralja koji je tada držao Smolensk pod opsadom došla je delegacija boljara i predložila da njegov sin stane na čelo ruske države, „samo ako kralj sačuva netaknutu grčku vjeru i ne samo ne dirne u drevna prava i slobode moskovskog naroda, nego još pridoda takva prava i slobode kakvih ranije nije bilo u Moskovskoj državi“.

Poljsko-litvanska vojska hetmana Stanislava Žolkevskog je 4. juna 1610. godine potukla do nogu ujedinjene rusko-švedske snage. Vasilij Šujski je svrgnut sa prestola. Nakon dva mjeseca Rusi su položili svečanu zakletvu „Caru i velikome Knezu Vladislavu Sigizmundoviču“.

Vladislav, doduše, nije bio prisutan, pa je zakletva položena pred hetmanom Žolkevskim. Zatim su povelje sa tekstom zakletve razaslate i u druge gradove. Kasnije je hetman poslao pismo kralju, i u pismu napisao sledeće: „Samo Bog zna šta se krije u ljudskim srcima, ali koliko se može sagledati, Moskovljani iskreno žele da kraljević caruje kod njih“.

Carstvo bez cara

Ustoličenje Vladislava Sigizmundoviča uopšte nije podrazumijevalo da se ruska država odmah prisajedini sa Poljsko-litvanskom državnom zajednicom. Naprotiv, prema poljsko-ruskim sporazumima ni katolička vjera ni poljsko plemstvo nisu imali pravo da se ukorijene u ruskoj zemlji, niti da zadiru u sistem lokalnih običaja i prava. Dvije države nisu postale jedna cjelina, ali su sklopile „vječni mir“, obavezavši se da zajedno ratuju protiv neprijatelja, kao i da slobodno trguju jedna sa drugom.

Pa ipak, teško da su takvi uslovi mogli sprečiti Poljake da u narednom periodu puste duboke korjene u sistemu upravljanja ruskom državom. Oni su već imali iskustvo uspješne asimilacije ogromne Velike Kneževine Litvanske, kada su Poljaci posle unije 1569. godine na miru i praktično bez ikakvih progona pravoslavnog stanovništva preuzeli u svoje ruke sve poluge državne vlasti i potisnuli Litvance u drugi plan.

Nije im, međutim, bilo suđeno da provjere mogu li isto to da urade i sa Rusima. Sigizmund nije pustio svog 14-godišnjeg sina u Moskvu, pozvavši se na to da dječak nije punoljetan. Umjesto toga je počeo sam da potpisuje ukaze i naredbe, tj. faktički je preuzeo vlast u svoje ruke, što je moralo izazvati nezadovoljstvo boljara.

Pored toga, poljski kralj je poručio ruskim velmožama da njegov sin može preći u pravoslavlje (što je bio uslov za stupanje na carski presto) samo ako se crkve ujedine na bazi Florentinske unije iz 1439. godine uz priznavanje vlasti pape rimskog nad Pravoslavnom crkvom. To je pogotovo razljutilo rusku vlastelu.

Poljaci su konačno prevršili mjeru kada je vojska Poljsko-litvanske državne zajednice suprotno sporazumu ušla u Moskvu i zauzela Kremlj. To je značilo da moskovske vlasti bez odobrenja Žolkevskog ne mogu da donesu nijednu odluku vezanu za upravljanje Rusijom.

Poljsko-litvanska okupacija Moskve

Vojnici poljsko-litvanskog garnizona brzo su naljutili Moskovljane. Na primjer, izvjesni poljski plemić Blinski je pijan pucao u ikonu Presvete Bogorodice u Sretenjskoj kapiji i dosta ju je oštetio. Komandant kremaljskog garnizona Aleksandar Gonsevski je bez mnogo oklevanja naredio da se Blinskom odrube obe ruke i da se prikuju ispod Bogorodičine ikone, a da se sam Blinski živ spali na trgu.

Ali više ništa nije moglo zaustaviti sve veću konfrontaciju. Sukob između Moskovljana i Poljaka 1. aprila 1611. godine prerastao je u pravi pokolj, koji čak ni Gonsevski nije mogao da spriječi.

Njemački najamnik Konrad Busov, koji je tada služio u moskovskom garnizonu, opisao je pljačkaške akcije poljskih i litvanskih vojnika: „Pljačkali su baršun, svilu, brokat, zlato, srebro, drago kamenje i bisere. U crkvama su sa ikona svetitelja skidali pozlaćene srebrne okove, ogrlice i okovratnike na odeždi obilato ukrašene dragim kamenjem i biserom… Onaj ko je u pljačkašku akciju krenuo u okrvavljenim i prljavim prnjama vraćao se u Kremlj u skupocjenoj odjeći. To je bilo tako monstruozno divljanje i blud, njihovi postupci su bili toliko bogomrski da nikakva vješala to nisu mogla zaustaviti“.

Oslobođenje

Kad su se nade u dolazak cara Vladislava konačno istopile, a poljska tortura postala nesnosna i u Moskvi i u drugim ruskim gradovima, u ruskom društvu je počeo da se rađa oslobodilački pokret, koji je vremenom pretočen u Prvi i Drugi narodni ustanak.

U proljeće 1611. godine većina Moskve je bila oslobođena, a poljsko-litvanski garnizon je ostao u Kremlju pod opsadom. Tamo su bili i članovi ruske vlade, takozvana Semiboljarščina (privremena vlada koju je činilo sedam boljara), kao i budući vladar Rusije Mihail Fjodorovič, prvi car iz dinastije Romanov.

Poljaci i Litvanci su krajnje iznemogli od gladi, i bili su krajnje očajni. Kako je posvjedočio spahija Božok Balik, „pod opsadom su ljudi pojeli sve konje, pse, mačke i miševe, grizli su kajiševe, iskopavali iz zemlje trule leševe i proždirali ih. Smrtnost se još povećala od takve hrane. Živi su počeli da nasrću na žive, klali su jedni druge i proždirali“.

Vojska hetmana Jana Hotkeviča je krenula da ih izvuče, ali je pretrpjela poraz kod Moskve. Tada je garnizon izgubio svaku nadu i 20. novembra se predao na milost i nemilost pobjedniku.

Poslednji pokušaj

Na carski presto je 21. jula 1613. godine ustoličen Mihail Fjodorovič Romanov. Tako je Rusija faktički imala dva legitimno izabrana cara. Nisu urodili plodom dugotrajni pregovori i raspre jednih i drugih. Strane su se obratile izaslaniku njemačkog imperatora Erazmu Gandelijusu da posreduje, ali on im je odgovorio: „Jedna država ima dva vladara. Tu su među vama oganj i voda. Kako voda i oganj mogu da se pomire?“

Vladislav je krajem 1616. godine već malo odrastao i učinio poslednji pokušaj da povrati ruski tron, tj. da svrgne „uzurpatora Romanova“. Poljsko-litvanska vojska je ponovo došla do zidina Kremlja, ali ovoga puta nije uspjela da ga zauzme. Uostalom, sada već i ruski narod nije doživljavao Vladislava kao cara, nego kao stranog agresora.

Vladislav se zvanično odrekao pretenzija na ruski tron tek 1634. godine, kada je već bio kralj Poljsko-litvanske državne zajednice. Poljaci nisu iskoristili priliku da potuku svoga istočnog takmaca. Sa druge strane, Rusija je ojačala i nekoliko stoljeća kasnije je uspela da likvidira državni suverenitet Poljske.

Izvor: https://rs.rbth.com/istorija-rusije/86690-kako-je-poljska-umalo-pobedila-rusiju