Stradanje našeg naroda

Dragan Radović: Stradalnici su, tog proleća 1942, mogli da biraju između dve smrti, one na obali, od ustaša, ili one u talasima hladne Drine. Najčešće su se opredeljivali za drugu – kao manje strašnu – jer su na obali ustaše silovale devojke i otimale novorođenčad od majki, nabadali ih na bajonete, pa bacali u Drinu.

Piše: Slađana Ilić

Nedavno je u Istočnom Sarajevu, u izdanju Fondacije “Zaboravljeni korijeni”, objavljena kapitalna knjiga. Reč je o zborniku prvi put štampanih dokumenata o stradanju Srba u Drugom svetskom ratu u romanijskom kraju i u delovima istočne Bosne, koji danas obuhvataju opštine: Sokolac, Pale, Istočni Stari Grad, Olovo, Kladanj, Vlasenicu, Han Pijesak, Rogaticu, Višegrad, Novo Goražde, Goražde, Čajniče i Rudo.

Iako zahvata navedena područja, knjiga nosi naziv „Zbornik dokumenata Stari Brod“, s namerom da upozna širu javnost s ovim, dugo prećutkivanim, stratištem Srba. Reč je o tragediji koja se na tom mestu dogodila u proleće 1942. godine, kada su hiljade srpskih izbeglica bežale pred muslimanskim i hrvatskim ustašama, pripadnicima Crne legije, prema Drini, da spas nađu u okupiranoj, ali ipak bezbednijoj Srbiji.

Priređivač Dragan Radović, koji je na sebe preuzeo ovaj zamašan i odgovoran posao, u Predgovoru pojašnjava zašto se opredelio baš za taj naslov:

„Iako je zbornik dokumenata nazvan Stari Brod, među objavljenim najmanje ima onih koji opisuju ovo užasno gubilište srpskog naroda u istočnoj Bosni. Čak i oni dokumanti u kojima se spominje stradanje Srba na Drini često minimalizuju zločine. To je rezultat politike ignorisanja srpske tragedije u socijalističkoj Jugoslaviji, koja je svoj najveći odjek dobila baš na ovom prostoru.“

U prilog svojoj tvrdnji Radović izlaže analize izveštaja brojnih opštinskih odbora SUBNOR-a, iz različitih poratnih godina (1983, 1985. itd.), koji sadrže tek kratke osvrte na tragediju Srba iz dva zbega, u selima Barimo i Miloševići, ili se pak taj zločin potpuno ignoriše. Retki su oni čiji sadržaji donose nešto detaljnije informacije, poput onog koji je sačinio Opštinski dbor SUBNOR-a Sokolac (dokument 54/85 od 6. maja 1985. godine).

Iskazi svedoka sa svih navedenih područja, koji čine centralni deo ovog zbornika (čiji je obim 640 strana), potvrđuju o kakvim razmerama stradanja je reč, kao i kakvi su neverovatni ustaški zločini posredi. Stradalnici su, tog proleća 1942, mogli da biraju između dve smrti, one na obali, od ustaša, ili one u talasima hladne Drine. Najčešće su se opredeljivali za drugu – kao manje strašnu – jer su na obali ustaše silovale devojke i otimale novorođenčad od majki, nabadali ih na bajonete, pa bacali u Drinu itd.

Čitajući svedočanstva i sa drugih podrinjskih stratišta, suočavamo se sa zverstvima koja se međusobno ne mogu ni porediti, niti se mogu komentarisati, pošto razum običnog čoveka zaista biva nadvladan jedinstvenošću prirode ustaškog zla. U prilog našoj tvrdnji ovde navodimo tek jedan primer (iz presude ustaši Ibru Alispahiću iz Višegrada): „U maju 1942. godine sa jednom grupom od oko 50 ustaša kojima je on bio zapovjednik, došao u selo Štavanj, te pohvatao Tanaskovića Obrena, Novicu i Milorada i Draškovića Nedu, koji su zatim odvedeni u šumu zvanu Jazbina, gdje su na najzverskiji način mučeni, odrezan im je jezik, vađene oči, izbodeni noževima i zatim poubijani“.

Druge presude koje sadrži ovaj zbornik, a koje čine njegov poslednji deo, svedoče o kaznama koje su izrečene počiniocima i koje su na svaki način u nesrazmeri s počinjenim zločinima. Jer, odista, ne znamo koja bi mogla biti kazna za toliku – jedinstvenu – nečovečnost koja prevazilazi i okvire bilo kakvog, bar donekle pojmljivog zla.

Zbornik „Stari Brod“ izraz je dubokog poštovanja svih koji su radili na ovom značajnom projektu prema žrtvama ustaškog terora, dragoceni je prilog kulturi sećanja, kao i borbi za istinu. On bi svakako trebalo da bude podstrek za dalja, neophodna istraživanja, kao i za dostojno imenovanje svake žrtve hrvatskog genocida, gdegod da se desio. Niko od njih ne sme biti zaboravljen, a ova knjiga je važan korak ka tom svetom cilju srpske kulture.

Izvor: Tekst je objavljen u Večernjim novostima 2. jula 2024, u Kulturnom dodatku