Sveti Sava na moru

O tome koliko se sveti Sava poštuje u Primorju najbolje svedoče sledeće činjenice: Beograd, sa dva miliona stanovnika, ima dve odnosno tri crkve posvećene Sv. Savi, sve podignute nakon 1935. godine. Novi Sad sa 300.000 stanovnika ima jednu crkvu Sv. Save sagrađenu u 21. veku. Niš sa 200.000 stanovnika takođe ima jednu crkvicu Sv. Save iz 1987, dok npr. Banjaluka i Podgorica, gradovi sa po dvestotinak hiljada stanovnika nemaju ni jednu. S druge strane malena Boka Kotorska, sa manje od 90.000 stanovnika, ima čak osam hramova posvećenih svetom Savi… No, ako se vratimo dalje u prošlost, npr. na kraj 19. veka, razlika je još drastičnija – Podgorica i Banjaluka (sa po desetak hiljada stanovnika), Niš (sa petnaestak hiljada stanovnika), Novi Sad (sa četrdesetak hiljada stanovnika) i Beograd (sa šezdesetak hiljada stanovnika) nemaju ni jedan jedini hram posvećen osnivaču Srpske Pravoslavne Crkve(!), a Boka Kotorska (sa tridesetak hiljada stanovnika), ima ih čak sedam!..

Od svih naših eparhija, po rečima J. Lipovca (Stoliv 1890. – Aranđelovac 1945), najviše je crkava Svetom Savi posvećeno u bivšoj Bokokotorskoj, iako je to bila jedna od najmanjih eparhija… U Boki ima OSAM crkava posvećenih Svetom Savi, i to:

• U selu Glavati u Grblju, na Savinoj Glavici, drevna, obnovljena 1874. (danas manastir Sv. Save).
• U selu Klinci na Luštici, iz 1799/1800. godine.
• U Morinju. Nad ulaznim vratima crkve je ikona sv. Save u mozaiku, a iznad nje spomen ploča s natpisom na crkvenoslovenskom: „Ključeve ovog hrama uruči svetom Savi Morinjska opština kao zavjet pred Bogom, ljeta 1861“.
• U Herceg Novom, na Savini (koja je ime dobila po ovoj crkvi), crkva stara, najverovatnije iz XV v. Antimins je izrađen u Beču za patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente 1743. god., a osvetio ga je Pavle, episkop hercegovački i mileševski. Oko ove crkve nalazi se Savinsko groblje.
• U selu Đenaši iznad Svetog Stefana, blizu manastira Praskvice (Paštrovići).
• U selu Krscu, parohija Režević u Paštrovićima.
• U manastiru Gradište u paštrovskom selu Buljarica, iz 1863.
• Osma crkva posvećena prvom Arhiepiskopu srpskom u Boki je hram Svetog Save u samom centru Tivta. Kamen temeljac osveštao je patrijarh Gavrilo Dožić (Morača 1881 – Beograd 1950) u jesen 1940. godine, uoči Drugog svetskog rata, koji je i omeo završetak gradnje. Crkva je uz veliki napor, zbog prilika koje su vladale u poratnom periodu, završena tek u jesen 1967. godine. Nakon zemljotresa obnavljana je u dva navrata. Gradnja sabornog hrama Sv. Save u Tivtu trajala je gotovo tri decenije. Koliko mi je poznato, duže su zidani jedino hramovi Sv. Save u Beogradu (od 1935. do danas) i Splitu (od 1938, zbog opstrukcije vlasti i dalje nezavršen)…. ..

Vasko Kostić je, u predgovoru knjige „Svetosavska ozarenost nevjeste Jadrana“, zaključio da je „kult svetog Save bio razvijeniji u Boki nego u ma kojem kraju u kome žive Srbi“. U Boki postoje mnoge legende o svetom Savi, i drevni običaji, poput onoga da se badnjaci nalažu i uoči Savindana, pored Badnje večeri… „Ima li običaja da se nalažu badnjaci uoči Savindana još gdje u srpstvu? Vjerovatno tog običaja nema ni širom svijeta, ukoliko ga Bokelji sa sobom nisu donijeli?“

Godine 1839. u Kotoru je pri sabornoj crkvi Sv. Nikole zvanično osnovano Srpsko pjevačko društvo „Jedinstvo“. Za pokrovitelja i slavu društva izabran je sveti Sava. Zastava „Jedinstva“do danas je srpska trobojka sa znakom zlatne boje u sredini – likom svetog Save i natpisom “Srpsko pjevačko društvo JEDINSTVO u Kotoru 1839.”

“Kada je god. 1881. na molbe Bokelja, trudom a nastojanjem njihovog poslanika u bečkom Carevinskom vijeću St. M. Ljubiše, osnovana eparhija za Boku Kotorsku i Dubrovnik, po želji sveštenstva i naroda, Sveti Sava bio je proglašen za pokrovitelja ove eparhije. Na prvoj strani svakog Šematizma Bokokotorske eparhije, štampano je bilo:
Zavjetni pokrovitelj cijele eparhije Sv. SAVA arhiepiskop srpski. Sveta uspomena 14. januara. Ispod toga štampani su bili tropar i kondak Svetoga Save“…

Život svetog Save je u mnogome bio vezan za more. Najpre, država njegovog oca, i uopšte Srbija u doba Nemanjića, u primorju se prostirala na zapadu do Pelješca i do ušća Cetine (do Omiša), a na jugu do ušća Bojane i do Lješa. Sveti Sava je u mladosti od oca dobio na upravu Zahumlje („zemlju Humsku“), oblast koja obuhvata južnu Dalmaciju i kojom je ranije vladao njegov stric Miroslav, sa prestonicom u Stonu na Pelješcu. No, kao što je poznato, on bira monaštvo i odlazi na Svetu Goru. Kao i današnji svetogorski monasi, dolazeći na Goru Atonsku i odlazeći s nje, svaki put putovao je brodom. Milan Kašanin veli da je sveti Sava „svoj život proveo u mjestima koja su uvijek bila u prirodi i vanredno lijepa. Za prvih monaških godina, u Vatopedu, od jutra do večeri je imao pred očima Jegejsko more sa ostrvima u daljini, a to isto toplo more, ta ista nestvarna ostrva na pučini, te široke vidike u svjetlosti gledao je i iz svoje ćelije i sa svoga pirga u Hilandaru“. Plovio je i u Nikeju kako bi od Carigradskog patrijarha izdejstvovao samostalnost za Srpsku Crkvu. Nakon toga, prve eparhije Srpske Crkve osnovao je u primorju: Humsku, sa sedištem u manastiru Sv. Bogorodice u Stonu, i Zetsku sa sedištem u manastiru Sv. Arhangela Mihaila na Miholjskoj prevlaci kod Tivta, koja je bila prva po časti posle Žičke arhiepiskopije…

Ducato di San Sabba / Vojvodstvo Svetog Save – deo geografske karte štampane u Rimu 1689. godine.

Sveti Sava je na oba putovanje u Jerusalim, i 1229. i 1234. godine, isplovio brodom iz Starog Grada (današnja Budva), što je opisano u njegovom žitiju. Evo kako je izgledao polazak na drugo putovanje i ujedno oproštaj sa Srbijom, jer je sveti Sava upravo tu, dok se njegova lađa udaljavala od Budve, poslednji put u ovom životu gledao svoju otadžbinu:

„I ovaj gospodin moj preosvećeni kir Sava… praćen od sve dece svojega otačastva, od episkopa i igumana sa mnogim žalosnim suzama, dođe u državu svoju u mesto zvano Stari Grad koji je bio ukraj mora. Jer otuda je hteo ukrcati se u lađu i ploviti morskom pučinom u pristaništa koja je želeo, kuda će ga uputiti Bog. I tu ostade malo dana dok mu ne dođe lađa, i videvši da mu je sve spremljeno i ustavši pođe ka moru, pošto se sakupio mnogi narod oko njega, žaleći gorko rastanak dobroga njihova učitelja i nastavnika. I vide da mu dosađuju, i iznenada brzo ušavši u lađu zapovedi da se malo odveze na pučinu. Upodobi se ovaj dobri učitelj vere Hristove svome Gospodu… i stojeći u lađi učaše čeda svoja, mir dajući im. I tu savršeni blagoslov posla blagovernom kralju Radoslavu i preosvećenome arhiepiskopu Arseniju, i blagoslovi svu zemlju otačastva svojega, pomolivši se ka vođi svome Hristu za utvrđenje njezino. I druge mnoge duhovne besede i pouke reče ka deci svojoj, i tako žalosno rastavši se s njima, poče ploviti pučinom morskom Gospodom krmanjen…“ (Arhiepiskop Danilo II, 1270-1337).

Kapetan Vlado Ivelić iz Risna (1855-1940), jedan od poslednjih Bokelja koji je plovio na jedrenjacima, piše: „Početkom burne 1908. upravo na pravoslavno Badnje veče prošli smo blizu rta Atos, gdje videći osvijetljene one velike svetogorske manastire, dao sam otvoriti sve električne fenjere, koji bijahu na prvom jarbolu i sa tri topovska hica, te sa nekoliko bengala i vatrometa pozdravio sam Hilandar, zadužbinu Nemanje i Sv. Save, našeg pokrovitelja…“ Nakon Prvog svetskog rata kapetan Vlado Ivelić se, posle 50 godina plovidbe, penzionisao i izabran je za predsednika Srpske pravoslavne crkvene opštine Sv. Spiridona u Trstu. Kada je na Savindan 1921. godine nekoliko stotina naoružanih italijanskih fašista upalo na zabavu u Srpsku čitaonicu u Trstu i kada su oteli ikonu svetog Save i srpske zastave, kapetan Vlado Ivelić se popeo na stolicu pa je održao govor u kome je prisutne podsetio da je Sinan-paša, koji je spalio mošti sv. Save na Vračaru, poreklom takođe bio Italijan, a onda ih je pozvao da zajedno zapevaju „Uskliknimo s ljubavlju svetitelju Savi!..“

Od vremena romantizma zaštitnik prosvete i školska slava. Vekovima pre toga poštovan kao Čudotvorac: „Sveti Sava srpski, čudotvorac“, XVIII vek, Bokokotorska ikonopisna škola Dimitrijević-Rafailović (Zavičajni muzej Herceg Novi, foto i komentar: A. Petijević)…

Sem bokeljskih osam, na Jadranu postoje još dve crkve posvećene Savi Nemanjiću: spomenuta u Splitu, i u glavnoj slovenačkoj luci Kopar.

A o značaju svetog Save za Srbe u Dalmaciji najbolje svedoče reči jednog pravoslavnog Dalmatinca, episkopa dalmatinsko-istrijskog akademika dr Nikodima Milaša (Šibenik 1845 – Dubrovnik 1915): „Valjda nema na svijetu zemlje, u kojoj je netolerancija naspram pravoslavne vjere tako velika, kao u Dalmaciji… Mene je, kao pravoslavnog Dalmatinca, ova stvar odavna zanimala… Proučavanju izvora posvetio sam skoro pet godina… Pravoslavna vjera bila je jedina u Dalmaciji sve do druge polovine IX vijeka. Tada ona stupa u borbu sa romanizmom, koji je silom državne vlasti počinje goniti, i goni je bezdušno sve do vremena sv. Save srpskoga, kad pravoslavni Dalmatinci dobijaju novu duhovnu snagu da se protivnicima odupru i da održe pravoslavlje u Dalmaciji i do današnjeg dana… U Zadru, na Đurđevdan 1901.“ (iz predgovora za knjigu „Pravoslavna Dalmacija – istorijski pregled“; prvo izdanje: Izdavačka knjižarnica A. Pajevića, Novi Sad, 1901).

Mladen Stanković

Preuzeto sa FB stranice Istorija srpskog pomorstva

(Tekst je objavljen kao pogovor u knjizi: Vasko Kostić, “Sveti Sava u Boki”, izdanje Knjižara “So”, Herceg Novi 2019, edicija “Bokeljologija”, knj. 15, str. 149-152)