Teslina slika svijeta

Piše: Vojislav  Gledić

Genijalni srpski i svjetski naučnik i pronalazač Nikola Tesla bio je ne samo veliki stvaralac, istraživač, naučnik i pronalazač, već i pronicljivi mislilac koji je izgradio  sopstveni,  specifični pogled na svijet i život. Njegova filozofija je bila odraz intenzivnog intelektualnog i, nadasve, stvaralačkog rada. Bio je okrenut prirodi, posmatranju i proučavanju njenih pojava i otkrivanju tajni, kao i odgovarajućoj tehničkoj primjeni prirodnih zakona na konstrukciju novih mašina, uređaja, aparata i sistema. U tom pogledu je bio univerzalni naučnik i konstruktor. Njegovo pronalazaštvo se, dakle, protezalo od otkrivanja date prirodne pojave pa do njene praktične primjene u nekom novom tehničkom izumu. Pri tome je taj izum uvijek bio u sklopu šireg i svestranijeg područja koje je zahvatalo složenu problematiku nauke i tehnike.

Baveći se, tokom mnogih decenija, neposrednim laboratorijskim radom, Tesla je bio povezan sa izvornim svijetom prirode što je, naravno, opredijelilo njegovo filozofsko poimanje svijeta. On je bio pristalica materijalizma i to je nedvosmisleno stalno podvlačio, iako je odrastao u duhovnoj sredini koja je bila izuzetno pobožna. Njegov otac Milutin , sveštenik Srpske pravoslavne crkve, mnogo je uticao na svoga sina, a i majka Đuka  (Georgina) mu je, takođe, poticala od religiozne svešteničke porodice. I Teslino vaspitanje i obrazovanje, bar u najranijoj mladosti, bilo je u duhu te orijentacije, ali su dolazili do izražaja i drugi podsticaji. Posebno je bio okružen snažnom narodnom tradicijom u duhu izvorne srpske epske poezije i slavne istorijske tradicije koja je veličala hrabru i viševjekovnu srpsku borbu za nezavisnost i održavanje nacionalnog identiteta u veoma surovim istorijskim uslovima. U tom smislu je ovaj velikan stasao u pravog i uzvišenog narodnog junaka koji se snažno i neustrašivo hvatao u koštac sa svim preprekama i nedaćama na koje je nailazio u svom stvaalačkom i duhovnom radu.

Tesla je uvijek podvlačio da u prirodi, kao supstratumu, postoji materija koja se manifestuje kroz razne oblike ispoljavanja. U suštini materijalne stvarnosti stoje praelementi, a oni, kasnije, dobijaju najrazličitije forme povezivanja i djelovanja. Posebno je bilo pitanje postojanja i ispoljavanja prirodne energije prema kojoj je Tesla uvijek, posebno u vrijeme svojih najznačajnijih istraživanja, osjećao izuzetnu naklonost i nastojao da je „pripitomi“, odnosno da je iskoristi na dobrobit čovjeka i njegovih potreba. Zato je uvijek  pomno i uzvišeno pratio neobuzdanu i snažnu grmljavinu uživajući u toj prirodnoj stihiji i maštajući da je iskoristi pomoću odgovarajućih tehničkih uređaja. Smatrao je da je čitava materijalna stvarnost, kosmos kao svaobuhvatna vremensko-prostorna datost otjelotvorenje elektromagnetnih oscilacija i sile koja predstavlja neicrpan potencil egzistencije svijeta.

Tesla do svojih filozofskih koncepcija i specifičnog pogleda na svijet nije došao samo svojim neposrednim bavljenjem prirodnim naukama i tehničkim inovacijama. On je od rane mladosti bio veliki zaljubljenik knjiga raznog sadržaja, pri čemu  su to u dječačkom i mladićkom periodu  bile knjige iz lijepe književnosti, ali je kasnije krug svog interesovanja proširio na razne oblasti. Bio je i na literarnom planu veliki i strastveni proučavalac raznih oblasti, a i filozofiji je poklanjao odgovarajuću pažnju. Stalno je uviđao značaj i ulogu opšteg obazovanja, u kojem je filozofski pogled bio od ključnog uticaja, na čovjekovo bavljenje bilo kojim kreativnim poslom, a posebno pronalazaštvom kao najznačajniim područjem od kojeg, u krajnjoj liniji, zavisi i sam fizički opstanak u stalnoj borbi savlađivanja prirode i korišćenja njenih potencijala.

Posebnu naklonost gajio je prema francuskoj materijalističkoj i racionalističkoj filozofiji. Kao gimnazijalac prvi put se upoznao sa elementima te filozofije i osjetio da mu njena koncepcija najviše odgovara. Kao odličan poznavalac francuskog jezika, nauke i kulture, on je djela velikih francuskih mislilaca čitao u originalu i tako neposredno ponirao u njihovu originalnu, izvornu misao. Njemu je bilo blisko poimanje znamenitih Dekarta i Holbaha, koji su detaljno razmatrali i pitanje materijalne stvarnosti. Teslu je posebno Dekartova naučno-filozofska misao oduševljavala tako da se često na nju pozivao i u poznim godinama, posebno kada se počeo intenzivnije baviti pitanjem robotike, telekomunikacija i teledirigovanja.

Kao student tehnike u Gracu, Tesla je bio jedan od najrevnosnijih čitalaca, ne samo među studentima nego i u krugu članova tamošnje biblioteke (i u Gospiću se, takođe, isticao kao izuzetno revnosan i prilježan čitalac i član lokalne biblioteke). Naravno, naročitu pažnju poklanjao je studiranju djela iz fizike, mehanike i matematike, ali se našlo dovoljno vremena i za proučavanje originalnih djela slavnog Voltera i drugih velikana pisane riječi. Sve što je Tesla radio bilo je strastveno, snažno i odlučno, a to se, takođe, ispoljilo i kod njegove strasti za čitanjem. Kada bi se prihvaio nekog posla, posebno čitanja određenog autora, imao je običaj da započeto isčitavanje obavi do kraja, uprkos obimnosti i veličini djela kojeg je uzeo u razmatranje. To se posebno  odnosilo na Voltera i njegovo zaista voluminozno djelo.

Od najranijeg djetinjstva  Tesla je zavoleo prirodu, često odlazio po mnogobrojnim obroncima okolnih brda  svoga rodnog Smiljana. Kao seosko dijete  najbolje je mogao da uoči, doživi i prihvati neposredni odnos prema okolnoj prirodi. Sa odrastanjem se   širo  krug njegovih odlazaka u prirodu,  postajao raznovrsniji i strastveniji, a naročito kada bi sa pojedinih vrhova gorostasnog Velebita  uživao u ljepotama  okolnih pejzaža.  Ali to nije bilo samo umjetničko osjećanje, divljenje i posmatranje nego i povezivanja sa mogućnostima iskorišćavanja prirodnih potencijala i sila kako bi poslužile  čovjeku za  njegove praktične potrebe. Koliko je bio fasciniran kada bi, udaljen od nižih predjela, na pojedinim uzvišenjima bio zatečen pogledom na snažne i iznenadne sile koje su se ispoljavale u obliku munja i gromova. Ove pojeve su posebno izražajne i česte u planinama duž obale Jadrana, odnosno u Dinarskom planinskom pojasu, zbog blizine mora i njegovih stalnih isparenja. Takve slike i doživljaji su ga prosto opčinjavali ali i podsticali njegov uvijek budan i znatiželjan duh da gleda u budućnost i da smišlja mogućnost primjene te ogromne i uvijek prisutne snage u prirodi. Elektricitet je za njega svagda  bio  i ostao ogromna i neicrplna energija  i potencijal, još uvijek nedovoljno iskorišćena, ali  ujedno i inspiracija za smišljanje novih izumiteljskih poduhvata.

Glavna Teslina preokupacija je bila, uvijek i na svakom mjestu, istraživački i pronalazački rad, ali ga je njegovo široko obrazovanje i interesovanje podsticalo da se  pozabavi  i pitanjima izvan i iznad tog područja. To je bilo i veoma plodotvorno jer mu je omogućilo da razmatra problematiku sa mnogo šireg aspekta nego što to rade uskospecijalizovani stručnjaci iz pojedinih oblasti. On je uvijek, i najkonkretnije teorijsko pitanje razmatrao veoma kompleksno i u sklopu veće cjeline, a ne samo usmjeravanjem pažnje na detalje iz područja na koje se problem odnosio. O tome je i sam često govorio.

Zanimljivo je ovdje ukazati na jednu paralelu između Tesle i Edisona. Svoju radnu karijeru u Americi (1884) Tesla je upravo počeo u Edisonovoj firmi, gdje su se proizvodili uređaji koji su koristili i prenosili jednosmjernu struju. Inače, Edison nije bio obrazovan čovjek, ali je bio genijalni pronalazač (jedan od najplodnijih i najznačajnijih u istoriji), kao i nenadmašni konstruktor raznih naprava. Teslina genijalnost je, međutim, bila mnogo šira i univerzalnija, u pozadini čega je bilo i veliko naučno, stručno i tehničko obrazovanje koje je ovaj genije iz Like posjedovao. Sam Tesla  u autobiografiji opisuje svoj odnos  i položaj prema opštem obazovanju, ali i odgovarajuće individulne razlike i specifičnosti u odnosu na Edisona.

Do kraja života jeTesla  imao i zadržao izvenredno lijepo i pozitivno  mišljenje o svom prvom poslodavcu u Americi, Edsonu. Dobro je znao  koliko je taj izvanedno kretaivni čovjek dao pronalazaka i njime zadivio čitav svijet. Bio je takođe  veliki i uspješni biznismen koji je znao da unovči svoje inovacije, kojima je  izvanredno mnogo doprinio usavršavanju i obogaćivanju svakodnevog života ljudi. Tesla je bio frapiran činjencom da je Edison bio praktičan čovjek, bez većeg formalnog obrazovanja, ali izvanredne radne energije i kreativnih sposobnosti.  Stoga je, nakon prvog susreta sa Edisonom, smatrao  da je suviše svoga ranijeg  vremena bespotrebno potrošio na čitanju raznih knjiga, posebno u Gracu. Ubrzo je, međutim, uvidio da je ipak široko obrazovanje i te kako potrebno, štaviše neophodno za pronalazački rad.   Uvidio je  koliko ono plemeni čovjeka, širi mu vidike i podstiče maštu i tako umnogome upotpunjuje misaone sadržaje i mogućnosti.  Svaka pročitna knjiga, bilo iz lijepe književnosti ili iz neke stručne oblasti, predstavljala je  novi dobitak za čitaoca i doprinosila njegovom svestranom uzdizanju i usavršavanju.

Teslino široko i bogato  obrazovanje stečeno ne samo redovnim putem u školi i na fakultetu, a posebno u okviru domaćeg porodičnog kruga, predstavljalo je, dakle, kako to on  sam   podvlači, onu postojanu i bogatu osnovu koja mu je omogućila da razvije svoje kreativne sposobnosti na najbolji mogući način i sa svom širinom i raznovrsnošću. Otuda je Tesla kao pronalazač bio daleko iznad drugih sličnih konstruktora. Njegova pronalazačka aktivnost je, u tom smislu, mnogo viša od „običnog“ konstruktivnog rada, a kao dio te i takve  kreativne djelatnosti prdstavlja i oblikovanje  njegove duhovne  mislilačke prirode. Kao angažovani naučnik, elektrotehničar i pronalazač nije imao vremena niti posebnog interesovanja da se potpuno posveti filozofiji koju bi sistematski i planski razvijao i poboljšavao. On je bio pozitivni istraživač, vezan za svijet činjenica i neposrednih fenomena što ga je, svakako, odvlačio od spekulavnih ideja i usmjeravalo njegov um ka neposrednim pitanjima iz bogate riznice prirode. To je rezultiralo stvaranjem stotina pronalazaka kojima je na najbolji mogući način afirmisao svoju duboku i genijalnu sposobnost da proniče u duboke prirodne tajne i da ih na najbolji mogući način adekvatno primjenjuje u praksi. Da bi se to ostvarilo, trebalo je, razumije se, ulagati natčovječanske napore kako na intelektualnom tako i na radnom planu, što je on godinama i decenijama neprekidno radio.

U starijim godinama, međutim, kada više nije imao svoju laboratoriju sa radionicom, gdje bi mogao do mile volje da vrši svoja genijalna istraživanja i kreativne konstruktivne poslove, on se usmjeravao više ka razmatranju teorijskih i filozofskih pitanja. i tu su se pokazali sva snaga i bogatstvo ovog univerzalnog stvaraoca i kreativnog čovjeka. Iz tog perioda potiče veliki broj Teslinih članaka, izjava i vizionarskih predviđanja svijeta budućnosti. Tu je ovaj vizionar daleko prešao okvire praktične djelatnosti, kojom se ranije godinama bavio, i pokazao da sa podjednakom snagom i širinom ponire i u najdublje kontemplacije, dok je njegova misao ulazila i u najapstraktnije i najtananije sfere čovjeka i svijeta, sve do najudaljenijih kosmičkih prostranstava.

Pri ovim razmatranjima, čak i onim najsuptilnije i najosjetljivije prirode, Tesla nikada nije bio opterećen mistikom, religijom ili bilo kojim vidom natprirodnih moći ispoljavanja nekih nadnaravnih sila. On je bio temeljiti zastupnik prirodnih nauka i inovator ogromnog obrazovanja i iskustva, što je bila pouzdana osnova da se ne upušta u razna neosnovana i neargumentovana razmatranja. Otuda je sve ono što je ovaj genije predvidio, na osnovu tadašnjeg oskudnog objektivnog stanja stvari, postalo stvarnost tokom prošlog, dvadesetog vijeka. Sve njegove vizije su se ostvarile a potvrdio ih je tehnički napredak koji je omogućio poboljšavanje uslova života savremene civilizacije. Ostalo je još da se realizuje Teslina velika želja bežičnog prenosa velikih količina energije, ali je danas čitava Zemlja kao planeta ispresijecana i povezana komunikacijama, tako da ta anticipacija genija iz Like nije toliko ni aktuelna ili neophodna.

Tesline filozofske koncepcije su se posebno ispoljile u poznim godinama kada je bio daleko od praktičnog konstruktorskog rada, a to je bio period dubokog misaonog poniranja u mnoge sfere. U svojoj 80. godini bio je još izuzetno vitalan i svjež, a misaono usmjeren na rješavanje kosmičke problematike. „U osamdesetim godinama u Tesli se još ispoljavao kompleks genija, i to u većoj mjeri nego kad mu je bilo dvadeset“,  piše Džon O’Nil. „U njegovim ranijim snovima njegove vizije su bile vezane za Zemlju, ali su sada one obuhvatale cijelu vasionu.“

Kosmička problematika je, međutim, Teslu interesovala od rane mladosti, dakle cijelog života, ali joj se posebno posvetio u poznim godinama jer je ranije bio zaokupljen drugim, praktičnim pitanjima koja su tražila vrijeme i trud čitavog njegovog genija. O tome je pisao i kada je bio na vrhuncu slave i pronalazačkog elana. To se posebno odnosi na složenu problematiku gravitacije i ispoljavanje ove osnovne kosmičke sile koja objedinjuje sva nebeska tijela u razne cjeline, od lokalnih planetarnih sistema, preko otvorenih i zatvorenih zvjezdanih jata do galaksija i metagalaksije. Čitav taj sklop milijardi i milijardi pojedinih nebeskih tijela i njihovih sistema se vežu pomoću gravitacionog polja. Tesla, inače, nije prihvatao osnovne postavke Ajnštajnove teorije relativnosti, specijalne i opšte, iako je bio lični poznanik i prijatelj sa slavnim naučnikom.

Tesla se obrazovao na klasičnim temeljima, a njegova pronalazačka i istraživačka djelatnost se kretala upravo u okviru tradicionalne fizike. Teorija relativnosti se, međutim, odnosi na kretanja bliska brzini svjetlosti, a u opštoj teoriji relativnosti na pitanje ubrzanih koordinatnih sistema i gravitacije. Ta područja nikada nisu bila u eksperimentalnom domenu genija iz Like, ali se kasnije i sam zainteresovao, teorijski, za Ajnštajnove probleme i iskazivao svoje mišljenje. Ono se kretalo uvijek u kolosjeku klasične fizike čije su temelje udarili Galilej i Njutn, a finalizovali (u okviru elektromagnetike) Faradej i Maksvel. Otuda je i razumljiv Teslin stav jer je on bio odraz njegovog obrazovanja, posebno na polju francuske filozofije prosvetiteljstva, kao i neposrednog bavljenja laboratorijskom praksom prilikom ispitivanja električnih i magnetnih fenomena.

Prema Ajnštajnovoj opštoj teoriji relativnosti, prostor i vrijeme zavise od gravitacionog polja. Sastavni dio mase je gravitaciono polje koje fizički djeluje na okolni prostor zakrivljujući ga i stvarajući posebnu metriku. Geometrijsko-fizička svojstva okolnog prostora, pa i čitave vasione kao cjeline, zavise od količine odgovarajuće  mase, što zalazi u veoma složenu kosmološku problematiku. Ajnštajn je, u specijalnoj teoriji relativnosti, odbacio etar kao neophodno kosmičko sredstvo koje ispunjavao cio kosmički prostor. Tesla nije prihvatao takve Ajnštajnove postavke pa je, u jednom predavanju održanom 12. maja 1938. godine u Institutu za zaštitu iseljenika, istakao, između ostalog, i sljedeće:

„U toku dvije uzastopne godine (1893-1894) ozbiljnog rada imao sam sreću da dođem do dva važna otkrića. Prvo je dinamička teorija gravitacije, koju sam razradio u svim pojedinostima, pa se nadam da ću je uskoro i objaviti. Ona objašnjava uzroke ove sile i kretanje nebeskih tijela usljed njenog dejstva tako tačno da će učiniti kraj dokonoj spekulaciji i lažnim pojmovima, kao što je zakrivljeni prostor…

Jedino time što postoji polje sile može se objasniti kretanje tijela kako ga mi zapažamo i, ako se to prihvati, bez vrijednosti su i biće bačene u zaborav. To isto važi i za pokušaj da se mehanizam vasione objasni bez priznanja da postoji etar i da on igra neophodnu ulogu kod pojava.

Moje drugo otkriće se odnosi na jednu fizičku istinu od vrlo velike važnosti. Pošto sam dugo pretraživao sve naučne podatke u literaturi na više od šest jezika, i nisam našao da se ona igdje pominje, to smatram sebe za originalnog pronalazača istine koju možemo ovako iskazati: nema u materiji nikakve druge energije osim one koju je ona dobila iz svoje okoline.

Na dan svog sedamdeset i devetog rođendana ja sam se na nju ukratko osvrnuo, ali njen smisao i značaj postali su mi otada jasni. Ona strogo važi kako za molekule i atome, tako i za najveća nebeska tijela i za svu materiju u vasioni bilo u kom obliku da se nalazi, počevši od njenog samog postanka pa do njenog definitivnog raspada.“